5.1 Οι έννοιες: τα “μόρια” της νόησης

Η παρούσα ανάρτηση ανήκει στο σύνολο των άρθρων του Χάρη Φουνταλή επί θεμάτων νοολογίας

Θυμίζω οτι όταν μιλώ για έννοιες εννοώ τα συστατικά — τα δομικά υλικά, τα “τούβλα” — από τα οποία δομείται η σκέψη (τόσο η ρητή, όσο και τα συναισθήματα).

Η σκέψη δεν δημιουργείται στο νου του ανθρώπου από μόνη-της, σε απουσία του εξωτερικού κόσμου, χωρίς εξωτερικά ερεθίσματα. Βέβαια θα πείτε, «Μα αν κλείσω τα μάτια-μου και τ’ αυτιά-μου μπορώ να εξακολουθώ να σκέφτομαι, χωρίς εξωτερικά ερεθίσματα!» Κάποιοι μάλιστα μπορούν να παίξουν ολόκληρες παρτίδες σκάκι, ακόμα και με πολλαπλούς αντιπάλους, έχοντας δεμένα τα μάτια! Αλλά, πρώτο, για να μπορέσετε να είστε σε θέση να κάνετε σκέψεις χωρίς όραση και ακοή τώρα, περάσατε χρόνια ολόκληρα πρωτύτερα, χρησιμοποιώντας τις αισθήσεις-σας: βλέποντας, ακούγοντας, πιάνοντας, κλπ. Δεν γεννήθηκαν λοιπόν οι σκέψεις-σας εκ του μηδενός. Και δεύτερο, αυτού του είδους η “σκέψη σε θάλαμο απομόνωσης” δεν διαρκεί πολύ. Είναι γνωστό οτι φυλακισμένοι που κλείνονται σε απόλυτη απομόνωση (σε μικρό σκοτεινό ηχοαπομονωμένο κελί) τελικά τρελαίνονται, χάνουν το λογικό-τους — γιαυτό και οι πρακτικές αυτές απαγορεύονται σε κοινωνίες που σέβονται τον εαυτό-τους και τους πολίτες-τους. Οι αισθήσεις είναι λοιπόν απαραίτητες για τη λειτουργία της σκέψης, γιατί μέσω αυτών δημιουργούνται οι έννοιες στο νου του ανθρώπου.

Έχουμε πέντε αισθήσεις που συλλαμβάνουν ερεθίσματα από τον εξωτερικό κόσμο: όραση, ακοή, αφή, όσφρηση, και γεύση. Έχουμε επίσης αισθήσεις που ασχολούνται με την εσωτερική κατάσταση του οργανισμού-μας, όπως η αίσθηση της ισορροπίας, της πείνας, της δίψας, και άλλες. Απ’ όλες αυτές, στο κείμενο που ακολουθεί θ’ ασχοληθώ αποκλειστικά με την όραση, για διάφορους λόγους. Π.χ., η όραση έχει για μας τους ανθρώπους το πιο μεγάλο “βεληνεκές”, δηλαδή φτάνει πιο μακριά απ’ όλες τις άλλες αισθήσεις (βλέπουμε ως τ’ αστέρια, ενώ για ν’ ακούσουμε ήχο μακρύτερα από μερικές δεκάδες μέτρα πρέπει να είναι ή βροντή ή έκκρηξη). Επίσης η όραση είναι, όχι μόνο για τους ανθρώπους, αλλά και για όλη την τάξη των “πρωτευόντων” (αγγλ. primates, δηλ. μαϊμούδες, και πίθηκοι–άνθρωποι), η “κύρια” αίσθηση, δηλαδή όλα τα πρωτεύοντα είμαστε κυρίως “οπτικοί τύποι” — σε αντίθεση με τα αιλουροειδή, τα κυνοειδή, τα βοοειδή, κλπ., που έχουν σαν κύρια αίσθηση την όσφρηση. Το γεγονός οτι η όραση είναι η κύρια αίσθησή μας παίζει αποφασιστικό ρόλο στο πώς δομούνται οι αφηρημένες ιδέες-μας, όπως θα δούμε: δηλαδή οι αφηρημένες έννοιες “χτίζονται” πάνω σε έννοιες που προέρχονται κατευθείαν από την όραση.

Πώς λοιπόν οδηγούμαστε από τις αισθήσεις, και συγκεκριμένα από την όραση, στις σκέψεις;

Αυτό γίνεται χάρη στο οτι, μέσω ενός νοητικού μηχανισμού που δεν είναι ακόμη πλήρως κατανοητός, οι εικόνες που βλέπουμε με τα μάτια-μας δημιουργούν αφηρημένες παραστάσεις στο νου-μας που αντιπροσωπεύουν αυτά που βλέπουμε. Οι παραστάσεις αυτές δεν είναι εικόνες (δεν είναι φωτογραφική μηχανή ο εγκέφαλος), αλλά δομές — της μορφής πυρήνα–άλω — που, συν τω χρόνω, μετατρέπονται στις έννοιες για τις οποίες μιλάω από την αρχή αυτού του κειμένου. Συνδέοντας τις έννοιες με κατάλληλους τρόπους, φτάνουμε στις ρητές σκέψεις.

Στο σημείο αυτό όμως οφείλω μια εξήγηση σε όσους τυχόν συναδέλφους νοολόγους διαβάζουν το παρόν, και οι οποίοι πρέπει ν’ αναρωτιούνται τώρα για τί στην ευχή πράγμα μιλάω! Γιαυτό ανοίγω μια παρένθεση, για όσους έχουν αυτήν την απορία. Αν δεν είστε νοολόγος, ή αν αισθάνεστε οτι παρακολουθείτε σε γενικές γραμμές χωρίς να χρειάζεστε λεπτομέρειες, παραλείψετε τις παραγράφους που αρχίζουν από λίγο πιο δεξιά, παρακάτω, και προχωρήστε μετά απ’ αυτές.

Τα όσα ανέφερα από την αρχή μέχρι το σημείο αυτό αποτελούν λίγο-ως-πολύ πράγματα επιβεβαιώσιμα, και είναι είτε ήδη αποδεκτά, είτε δυνάμει αποδεκτά από την επιστήμη. Στο σημείο αυτό όμως είμαι υποχρεωμένος ν’ αφήσω την πεπατημένη επιστημονική γνώση γιατί πρόκειται να περιγράψω ιδέες αποκλειστικά δικές-μου, που υλοποιήθηκαν σ’ ένα πρόγραμμα το οποίο αποτέλεσε τη βάση της διδακτορικής-μου διατριβής. Το αν αυτά που θα περιγράψω είναι σωστά ή όχι, θα το δείξει ο χρόνος. Δυστυχώς, πρόκειται για οντότητες που από τη φύση-τους δεν υπόκεινται στην παραδοσιακή επιστημονική εξέταση. Τί εννοώ: όταν έχουμε να κάνουμε με φυσικά αντικείμενα (π.χ. κύτταρα, αστέρες), παίρνουμε το κατάλληλο επιστημονικό εργαλείο (μικροσκόπιο, τηλεσκόπιο), και τα παρατηρούμε. Αυτό κάνουμε και όταν τα φυσικά αντικείμενα είναι οι νευρώνες του εγκεφάλου: το σύνηθες επιστημονικό εργαλείο στις μέρες-μας είναι η σάρωση fMRI. Το κάνουμε λοιπόν αυτό και παρατηρούμε, τουλάχιστον χονδρικά και στατιστικά, τη λειτουργία των νευρώνων. Εδώ όμως δεν πρόκειται να μιλήσω για νευρώνες, αλλά για έννοιες, οντότητες που είναι σαν το λογισμικό ενός υπολογιστή, ενώ οι νευρώνες αντιστοιχούν στα τσιπάκια-του (ή ίσως στα bytes-του). Ας πούμε οτι έχουμε μπροστά-μας έναν υπολογιστή, και οτι αγνοούμε το πώς γίνονται τα προγράμματα, πώς τα εκτελούν οι υπολογιστές, κλπ. Βλέπουμε λοιπόν στην οθόνη του υπολογιστή να εκτελείται ένα πρόγραμμα, π.χ. το Excel, και θέλουμε να εξηγήσουμε το πώς υλοποιείται αυτό μέσω του υπολογιστή. Τί μπορούμε να κάνουμε; Μπορούμε μήπως να πιάσουμε ένα αμπερόμετρο, ή ένα βολτόμετρο, ή κάτι τέτοιο, και ν’ αρχίσουμε να εξετάζουμε τσιπάκια; Άδικος κόπος! Τα τσιπάκια είναι σε λάθος επίπεδο οργάνωσης, εφόσον αυτό που θέλουμε να εξετάσουμε είναι στο επίπεδο του λογισμικού (software), και όχι του υλικού (hardware). Πώς να εξετάσουμε λοιπόν το λογισμικό, με τί εργαλείο, αφού είναι άυλο; Αυτό το πρόβλημα έχουμε κι όταν θέλουμε να εξετάσουμε τις έννοιες του νου: είναι άυλες, δεν μπαίνουν κάτω απ’ το μικροσκόπιο· από την άλλη, οι νευρώνες που μπαίνουν κάτω από επιστημονικά εργαλεία βρίσκονται σε λάθος επίπεδο.
Οι περισσότεροι επιστήμονες της εποχής-μας ακολουθούν τη γνωστή και πεπατημένη οδό: παίρνουν τα υλικά εργαλεία-τους, είτε fMRI λέγονται αυτά είτε οτιδήποτε άλλο, και παρατηρούν αυτά που είναι εύκολο και άμεσο να παρατηρηθούν: τους νευρώνες. Έτσι όμως δεν συνάγονται συμπεράσματα για τη νόηση σε υψηλό επίπεδο, αλλά για τη βιολογία του εγκεφάλου, τη νευροβιολογία. Για τη νόηση σε υψηλό επίπεδο απαιτείται να μιλήσουμε για έννοιες, αγνοώντας το πώς αυτές υλοποιούνται μέσω νευρώνων στον εγκέφαλο. Θα ήταν ευχής έργο αν το γνωρίζαμε κι αυτό, αλλά προς το παρόν δεν μπορούμε, και δεν είναι απαραίτητο. Άλλωστε, σύμφωνα με μια γενική αρχή της νοολογίας, η νόηση είναι υλοποιήσιμη και μέσω υλικών μη-βιολογικής προέλευσης (π.χ. μέσω υπολογιστών, §6). Γιατί λοιπόν να πρέπει σώνει και καλά ν’ αναφερόμαστε σε νευρώνες όταν μιλάμε για τη νόηση σε υψηλό επίπεδο; Στο κάτω-κάτω, όταν εξετάζουμε τη βιολογία ενός οργανισμού δεν αναφερόμαστε σε κουόρκ και ηλεκτρόνια — που βρίσκονται σε λάθος επίπεδο — και, απ’ όσο είναι γνωστό, και η ζωή είναι δυνατό να υλοποιηθεί σε υπολογιστές, μέσω προσομοίωσης· απλώς απαιτεί υπολογιστική δύναμη που δεν έχουμε προς το παρόν. Το ίδιο πιστεύω ισχύει και για τη νόηση.
Υπόψη όμως οτι αυτά που θα γράψω παρακάτω είναι υποχρεωτικά μια επιφανειακή περίληψη μόνο, εφόσον το κείμενο αυτό γράφτηκε για μη ειδικούς. Όποιος ενδιαφέρεται για περισσότερες λεπτομέρειες μπορεί να διαβάσει τη διατριβή-μου.

5.1.1 Πώς μέσω της όρασης δημιουργούνται παραστάσεις

Ας πούμε οτι είστε όχι άνθρωπος, αλλά ένα άλλο, “απλούστερο” θηλαστικό, π.χ. σκίουρος, ή νυφίτσα, ή ακόμα και πτηνό, όπως περιστέρι, ή γλάρος. Κι ας πούμε οτι αυτό που βλέπετε είναι μια λεπτή μαύρη ευθεία γραμμή πάνω σε μια λευκή επιφάνεια. Δεν βλέπετε τίποτ’ άλλο, μόνο αυτό:

Το παραπάνω “οπτικό σήμα” λοιπόν εμφανίζεται για ένα-δυο δευτερόλεπτα, και μετά εξαφανίζεται, οπότε τα μάτια-σας σκεπάζονται και δεν βλέπετε τίποτα (είστε στο εργαστήριο παρανοϊκού επιστήμονα, για κακή-σας τύχη!

). Τί σχηματίζεται στον σκιουρίστικο, ή περιστερίστικο, κλπ., νου-σας σαν ενθύμηση αυτού που είδατε;

Μήπως είναι ένα είδος μνημονικής “φωτογραφίας” αυτό που σας εντυπώνεται σαν ανάμνηση της μαύρης γραμμής; Αυτή είναι η πρώτη εντύπωση που σχηματίζει κανείς όταν σκέφτεται το θέμα αυτό. Ορίστε, ξαναγίνετε αυτό που είσαστε, άνθρωποι δηλαδή, και κλείστε τα μάτια, φέρνοντας στο νου-σας τη μαύρη γραμμή. Δεν είναι σαν “εικόνα” αυτό που φαντάζεστε;

Επειδή όταν φέρνουμε με τη φαντασία-μας κάτι από τη μνήμη μπορούμε να το “δούμε” σαν εικόνα (με το “μάτι της φαντασίας”), φυσικό είναι να πιστεύει κανείς οτι αυτό ακριβώς είναι που αποθηκεύουμε στη μνήμη-μας: μια “φωτογραφία” αυτού που είδαμε κάποτε με τα μάτια-μας.

Και όμως, οι ενδείξεις στην έρευνα της νοολογίας κατατείνουν σε μια διαφορετική άποψη. Αυτό που αποθηκεύουμε στη μνήμη μάλλον δεν είναι φωτογραφία, αλλά κάτι άλλο, πιο αφηρημένο. Αν ήταν φωτογραφία, τότε δεν θα είχαμε κανένα πρόβλημα ν’ αντιληφθούμε αμέσως οτι η παρακάτω εικόνα

είναι διαφορετική από την προηγούμενη. (Μην κλέβετε! Μην κοιτάτε την προηγούμενη γραμμή.) Η δεύτερη γραμμή είναι λίγο πιο κοντή από την πρώτη, και υπό ελαφρά μεγαλύτερη γωνία ως προς τον ορίζοντα (πιο ανασηκωμένη). Οι περισσότεροι άνθρωποι όμως μπερδεύονται, και νομίζουν οτι πρόκειται για την ίδια γραμμή. Τόσο πιο πολύ μάλιστα μπερδεύονται όσο μεγαλύτερο είναι το “διάλειμμα”, ο χρόνος που μεσολαβεί μεταξύ της παρουσίασης των δυο γραμμών. Κι όχι μόνο οι άνθρωποι, αλλά και τα ζώα (όπως αυτά που προανέφερα) μπερδεύονται, όταν εξεταστούν κατάλληλα στο εργαστήριο.

Έπειτα, η θεωρία της νοερής φωτογραφίας δεν εξηγεί το πώς μπορούμε να περιγράφουμε την παραπάνω εικόνα ως “ευθεία γραμμή”. Οι ψηφιακές φωτογραφίες αποτελούνται από ψηφίδες (pixels)· και οι αναλογικές φωτογραφίες αποτελούνται κι αυτές από “σημεία”: τους κόκκους του φωτογραφικού φιλμ. Αν αυτό που αποθηκεύουμε στη μνήμη είναι φωτογραφία, δηλαδή ένα σύνολο από ψηφίδες ή κόκκους, πώς γίνεται να ονομάζουμε αυτό που θυμόμαστε “ευθεία γραμμή”; Πότε μετατρέψαμε τους κόκκους σε κάτι το τόσο γενικό όπως μια ευθεία γραμμή; Μήπως κάνουμε τη μετατροπή από κόκκους σε “ευθεία” επί τόπου, κάθε φορά που ανακαλούμε τη φωτογραφία απ’ τη μνήμη-μας; Μα τότε, πώς μπορούμε να λύσουμε το πρόβλημα όταν μας ζητήσει κάποιος: “Θυμήσου εκείνη την ευθεία γραμμή σε άσπρο φόντο που σου παρουσίασα χθες!” Πώς θυμόμαστε κάτι τέτοιο αν αυτό που έχουμε αποθηκεύσει είναι οι ψηφίδες/κόκκοι μιας φωτογραφίας, και όχι η πιο αφηρημένη έννοια “ευθεία γραμμή μιας κάποιας κλίσης και μήκους”; Το ίδιο πρόβλημα έχει και ο υπολογιστής-σας. Επειδή οι υπολογιστές αποθηκεύουν όντως φωτογραφίες σε μορφή ψηφίδων, δεν μπορείτε ποτέ να δώσετε στον υπολογιστή την εντολή: “Φέρε-μου στην οθόνη τη φωτογραφία από τις περσινές διακοπές που είμαι στη βάρκα, σε παραλία της Πάρου, και ψαρεύω.” Αντί γι’ αυτό (που θα ήταν ευχής έργο αν γινόταν), πρέπει να πάτε στο φάκελλο που έχετε αποθηκεύσει τις φωτογραφίες από τις Παριανές-σας διακοπές, και να τις εξετάσετε μία-μία. Προφανώς ο ανθρώπινος εγκέφαλος ποτέ δεν κάνει κάτι τέτοιο. Πόσω μάλλον εκείνος του ζώου, γιατί αν το ζώο καθόταν να εξετάσει μία-μία τις “φωτογραφίες” της μνήμης-του μέχρι να θυμηθεί αυτό που πρέπει, θα γινόταν μια μπουκιά για το άλλο ζώο που δεν θα ασχολιόταν μ’ αυτό το επικίνδυνο σπορ.

Κάτι άλλο λοιπόν αποθηκεύουμε στη μνήμη. Κάτι πιο αφηρημένο, πιο κοντά στα περιεχόμενα αυτού που είδαμε, δηλαδή στην περιγραφή “ευθεία γραμμή”. Κάτι πιο “συμμαζεμένο” σε όγκο από το πολύ μεγάλο μέγεθος μιας φωτογραφίας με όλες τις ψηφίδες-της. (Για να μη μιλήσουμε για τμήματα “κινηματογραφικών έργων”, δηλαδή συμβάντων της ζωής-μας που περιλαμβάνουν κίνηση, τα οποία επίσης μπορούμε μερικές φορές να ανακαλέσουμε από τη μνήμη-μας, και που όπως όλοι ξέρουμε καταλαμβάνουν τεράστιο χώρο έτσι όπως τα αποθηκεύουμε στον υπολογιστή.) Από αυτήν την πιο απλή και αφηρημένη παράσταση παράγουμε την εικόνα με τη φαντασία-μας όποτε το θελήσουμε, και την εικόνα αυτή “βλέπουμε” με το εσωτερικό “μάτι” της φαντασίας, του νου.

Όταν κλήθηκα να λύσω αυτό το πρόβλημα προκειμένου να προχωρήσω τη διατριβή-μου (η οποία αφορούσε σε ένα άλλο, πιο μεγάλο έργο, για το οποίο θα μιλήσω προς το τέλος [§6.5], και του οποίου η εσωτερική παράσταση των μνημών ήταν μόνο ένα μικρό μέρος), έκανα την απλή υπόθεση οτι αυτό που αποθηκεύουμε στη μνήμη, σαν εσωτερική παράσταση π.χ. μιας ευθείας (ή και οτιδήποτε άλλου), είναι μια δομή που έχει τη μορφή πυρήνας–άλως. Ο “πυρήνας” της προηγούμενης εικόνας είναι η έννοια “ευθεία”, και στην “άλω” ανήκουν έννοιες όπως: “είναι μαύρη”, “είναι λεπτή”, “έχει κλίση περίπου τόση”, “έχει μήκος περίπου τόσο”, κ.ά. Αυτά τα αποθήκευα όχι μέσω λέξεων (αλλίμονο αν οι μνήμες-μας ήταν λέξεις — τότε τα ζώα δεν θα είχανε καθόλου μνήμες!), αλλά μέσω εσωτερικών “κουτιών” — ας τα πούμε — στη μνήμη του υπολογιστή. Ορίστε μια απλοποίηση του τρόπου με τον οποίο παρίστανα την παραπάνω ευθεία, όπου το κάθε κουτί, ή “κόμβος” (αγγλ.: node) όπως λέγεται πιο σωστά, είναι κυκλικό στο σχήμα που ακολουθεί:

Βλέπετε οτι από τον πυρήνα (“ευθεία”, στο μέσον) ξεκινούν βέλη που συνδέουν τον πυρήνα με τους άλλους κόμβους, που αντιστοιχούν κι αυτοί σε πυρήνες εννοιών, αλλά στην παραπάνω εσωτερική παράσταση παίζουν απλώς το ρόλο της “άλω”. Ο καθένας από αυτούς τους κόμβους περιλαμβάνει έναν αριθμό, μια τιμή. Π.χ., ο κόμβος για το “μήκος” έχει μέσα-του μια τιμή, που είναι το “περίπου μήκος” της ευθείας που παρατήρησε όποιος σχημάτισε αυτήν την εσωτερική παράσταση. Δεν είναι τιμή σε εκατοστά, ή μέτρα, γιατί κανένα ζώο (ή και άνθρωπος προσχολικής ηλικίας, ή και αμόρφωτος) δεν ξέρει περί εκατοστών του μέτρου· είναι μια τιμή με κάποια εσωτερική και αυθαίρετη μονάδα μέτρησης. Το ίδιο για τον κόμβο που λέει “κλίση”: αυτός έχει την τιμή μιας γωνίας μέσα-του (όχι σε μοίρες, αλλά πάλι σε μια εσωτερική μονάδα). Ο κόμβος που λέει “λεπτή” θα μπορούσε να γράφει και “πάχος”, και να έχει μια μικρή τιμή για το πάχος της ευθείας. Το ίδιο και για τον κόμβο που λέει “μαύρη”: θα μπορούσε να γράφει “χρώμα”, με την τιμή κάποιου σκούρου χρώματος μέσα-του.

Σημειώστε οτι οι κόμβοι δεν έχουν μέσα-τους λέξεις. Τις λέξεις τις έβαλα εγώ στο σχεδιάγραμμα, για να καταλαβαίνουμε εμείς τί είδους είναι ο κάθε κόμβος. Ο άνθρωπος, το ζώο, ή ο υπολογιστής που σχηματίζει την παραπάνω εσωτερική παράσταση βλέποντας την ευθεία, “ξέρει” τί είδους είναι ο κάθε κόμβος. (“Ξέρει” υποσυνείδητα όμως, χωρίς να μπορεί να εξετάσει συνειδητά την παράσταση αυτή.) Ούτε έχει καμιά σημασία το οτι τους έκανα στρόγγυλους τους κόμβους· θα μπορούσα να τους κάνω τετράγωνους. Ούτε το οτι είναι άσπροι με μαύρη περίμετρο, ούτε το οτι βρίσκονται στις συγκεκριμένες θέσεις στο διάγραμμα και στις αποστάσεις εκείνες από τον πυρήνα. Τίποτ’ απ’ όλ’ αυτά δεν έχει σημασία. Οι κόμβοι αυτοί δεν έχουν σχήμα, είναι απλώς θέσεις μνήμης, οι οποίες στον μεν υπολογιστή υλοποιούνται μέσω προγραμμάτων, στον δε εγκέφαλο ανθρώπου και ζώων — κατά την άποψή μου — μέσω μεγάλου αριθμού νευρώνων το καθένα. Πιο συγκεκριμένα, όπως γνωρίζουμε από τη νευροβιολογία, η μνήμη βρίσκεται στις συνάψεις μεταξύ των νευρώνων, δηλαδή στα σημεία όπου οι δενδροειδείς απολήξεις ενός νευρώνα σχεδόν ακουμπούν τον άξονα ή και τις απολήξεις άλλων νευρώνων. Αυτό όμως είναι το “χαμηλό” επίπεδο περιγραφής της ανθρώπινης μνήμης, το επίπεδο του “υλικού” (hardware). Οι κόμβοι που ζωγραφίζω σ’ αυτήν την ενότητα περιγράφουν τη μνήμη σε “υψηλό” επίπεδο: στο επίπεδο του “λογισμικού” (software). Κατά τη γνώμη-μου οι κόμβοι αυτοί είναι τα ανάλογα των φωτεινών σημάτων της πινακίδας του Τζίμη: είναι άυλα (δεν μπορούμε να τα πιάσουμε), αλλά υλοποιούνται μέσω υλικών αντικειμένων: των συνάψεων μεταξύ των νευρώνων, που αποτελούν τη μνήμη σε χαμηλό επίπεδο.

Επαναλαμβάνω οτι αυτή είναι η προσωπική-μου άποψη, όχι κάποια γενικά παραδεκτή ιδέα από την επιστημονική κοινότητα (η οποία δεν έχει παγιωμένη άποψη για το πώς μπορεί να οργανώνεται η μνήμη σε επίπεδο υψηλότερο από αυτό των νευρωνικών συνάψεων). Αν οι άνθρωποι και τα ζώα δεν σχηματίζουν τέτοιους κόμβους στη μνήμη-τους — έστω με κάποιον αφηρημένο τρόπο — τότε ας προτείνει κάποιος άλλος κάτι καλύτερο. Αυτόν τον τρόπο εσωτερικής παράστασης μνημών προέκρινα ως τον πιο λογικό. (Ή μάλλον κάτι παρόμοιο, καθώς εδώ παρουσιάζω μια απλουστευτική εικόνα.)

Υπάρχουν πολύ περισσότερα που μπορεί να πει κανείς γι’ αυτές τις εσωτερικές παραστάσεις μνημών, και τα οποία εξηγώ στη διατριβή-μου, αλλά δεν θα κουράσω τον αναγνώστη με άλλες λεπτομέρειες, γιατί στο κάτω-κάτω άλλος είναι ο σκοπός-μου εδώ, όχι να εξηγήσω μια διδακτορική διατριβή. Ο σκοπός είναι να δούμε πώς σχηματίζεται, “μόριο” προς “μόριο”, η ψυχή του ανθρώπου. (Βάζω όμως τη λέξη “μόριο” σε εισαγωγικά, γιατί δεν πρόκειται για τα γνωστά υλικά μόρια, αλλά για τις έννοιες, το αντικείμενο της παρούσας ενότητας.)

Οι κόμβοι αυτοί αντιστοιχούν στα άτομα ενός υλικού. Προσέξτε, δεν είναι άτομα, δεν είπα αυτό το πράγμα· ούτε είναι υλικοί ώστε να αποτελούνται από άτομα. Είναι τόσο άυλοι όσο και τα φωτεινά σήματα στην επιγραφή του Τζίμη: έρχονται και παρέρχονται· σήμερα είναι, αύριο δεν είναι (φυσικά, αφού αύριο μπορεί να ξεχάσετε την ευθεία που είδατε σήμερα, ιδίως αν δεν σας τη θυμίσει κανείς). Μια απλή αντιστοίχιση κάνω, μια αναλογία είναι που επισημαίνω μεταξύ των κόμβων-μου και των ατόμων. Και ολόκληρη η εσωτερική παράσταση του διαγράμματος που παριστάνει την ευθεία, αντιστοιχεί σε ένα μόριο.

Και όπως τα μόρια συγκροτούν υλικά σώματα, έτσι και οι εσωτερικές αυτές παραστάσεις συγκροτούν μνήμες. Παραδείγματος χάρη, η ευθεία εκείνη θα μπορούσε να είναι τμήμα ενός πιο πολύπλοκου διαγράμματος, που ν’ απεικονίζει ένα σπίτι, ή ένα δέντρο. Το ίδιο και με τα μόρια: όταν είναι τοποθετημένα κατάλληλα στο χώρο, σχηματίζουν πολύπλοκες χημικές ενώσεις, και τελικά φτιάχνουν όλα τα υλικά σώματα απ’ τα οποία αποτελείται ο φυσικός κόσμος-μας. Έτσι φαντάστηκα τις εσωτερικές παραστάσεις των εννοιών: οτι τοποθετημένες με κατάλληλο τρόπο, ή μάλλον συνδεμένες με κατάλληλο τρόπο, σχηματίζουν όλες τις μνήμες-μας των φυσικών αντικειμένων, αλλά και των σχέσεων μεταξύ αυτών των αντικειμένων, όπως και των ιδιοτήτων των σχέσεων αυτών. Φανταστείτε, λόγου χάρη, ένα κόκκινο αυτοκίνητο δίπλα σ’ έναν άνθρωπο, με το αυτοκίνητο να κινείται αργά. Λοιπόν, το αυτοκίνητο και ο άνθρωπος είναι αντικείμενα· το “κόκκινο” είναι ιδιότητα του αυτοκινήτου· το “δίπλα”, όπως και το “κινείται”, είναι σχέσεις μεταξύ αυτοκινήτου και ανθρώπου· και το “αργά” είναι ιδιότητα της σχέσης “κινείται”.

Ή, για ένα πιο πλήρες παράδειγμα, θεωρείστε την εξής πρόταση, που τη βρήκα σε ένα βιβλιαράκι για παιδιά της προσχολικής ηλικίας (τη μεταφράζω από τα αγγλικά):

Τα μικρά ψάρια κοιμούνται στη σκοτεινή θάλασσα με τα μάτια-τους διάπλατα ανοικτά.

Το παραπάνω θα μπορούσε να είναι μια σκέψη (ενός μικρού παιδιού ίσως). Πώς θα μπορούσαμε να παραστήσουμε εσωτερικά, στη μνήμη-μας δηλαδή, μια τέτοια σκέψη; Ορίστε πώς:

Παράσταση της σκέψης: “Τα μικρά ψάρια κοιμούνται στη σκοτεινή θάλασσα με τα μάτια-τους διάπλατα ανοικτά”

Ο “πυρήνας” στην παραπάνω σκέψη είναι ο μεγάλος κύκλος με το κοιμάσθαι, δηλαδή το “κοιμούνται” της πρότασης. Γιατί έγραψα “κοιμάσθαι”; Διότι το διάγραμμα αυτό περιγράφει μια σκέψη, δηλαδή σύνολο έννοιών, και όχι λέξεων της ελληνικής. Χρησιμοποίησα λοιπόν το απαρέμφατο, κοιμάσθαι, για να δείξω οτι αυτός ο κύκλος συμβολίζει την έννοια, όχι την ελληνική λέξη “κοιμούνται” που εμπεριέχει τον ενεστώτα χρόνο, τρίτο πρόσωπο, και πληθυντικό αριθμό. Όλα αυτά είναι ειδικά χαρακτηριστικά που επιβάλλονται από την ελληνική γλώσσα στη “σκέτη ιδέα” του κοιμάσθαι. (Στα αγγλικά για παράδειγμα θα λέγαμε απλώς sleep, χωρίς να δίνουμε πρόσωπο, αριθμό, κλπ.). Για τον ίδιο λόγο σημειώνω “ψάρι” στον κύκλο πάνω-αριστερά, όχι “ψάρια”. Γενικά, όλα τα παραπάνω είναι έννοιες, όχι λέξεις κάποιας γλώσσας. Θα μπορούσε η ίδια σκέψη να εκφραστεί σε άλλη γλώσσα: αγγλικά, γαλλικά, κλπ., σαν σκέψη όμως θα παρέμενε η ίδια.

Όλα τα υπόλοιπα στο διάγραμμα, που ανήκουν στην άλω, περιστρέφονται (μεταφορικά) γύρω από τον πυρήνα. Για παράδειγμα:

Ποιο είναι αυτό που κοιμάσθαι; Είναι τα μικρά ψάρια. Αυτό που απαντάει στο Ποιο (ή Ποιος, ή Ποια) του ρήματος λέγεται υποκείμενο, και τη σχέση αυτή τη βλέπετε σε κόμβο με θαλασσί οβάλ στο διάγραμμα (όπως και κάθε άλλη σχέση).
Πού κοιμάσθαι; Στη θάλασσα, η οποία έχει την ιδιότητα να είναι σκοτεινή. Αυτό που απαντάει στο Πού είναι ο τόπος, και ο τόπος δεν είναι παρά ένα είδος ιδιότητας.
Πώς κοιμάσθαι; Με τα μάτια ανοικτά (το ανοικτά είναι ιδιότητα του μάτια) διάπλατα· το επίρρημα διάπλατα είναι ο τρόπος που είναι ανοικτά τα μάτια· και ο τρόπος δεν είναι παρά ένα είδος ιδιότητας.
Ένα εννοούμενο στοιχείο της σκέψης (και παραλειπόμενο από τον τρόπο που εκφράστηκε στα ελληνικά) είναι το ερώτημα: Πόσα είναι τα ψάρια που κοιμούνται όπως περιγράφεται; Η απάντηση είναι όλα. Υπάρχει δηλαδή ένα έμμεσο εύρος υποκειμένων στο οποίο εφαρμόζει το κοιμάσθαι. Η πρόταση θα μπορούσε να δοθεί κ’ έτσι: “Όλα τα μικρά ψάρια...” οπότε το εύρος θα είχε έτσι εκφραστεί άμεσα.

Το παραπάνω είναι ένα παράδειγμα ενός μεγαλούτσικου “μορίου” μνήμης: μια ρητή σκέψη. Θα μπορούσαμε να πούμε οτι μια σκέψη είναι το ανάλογο μιας χημικής ένωσης. Οι μνήμες αποτελούνται από σκέψεις, αλλά σκέψεις πάμπολλων ειδών, όχι μόνο σαν το είδος της σκέψης που περιέγραψα, που λέγονται δηλωτικές (αγγλ.: declarative) γιατί δηλώνουν κάποια γεγονότα, ή καταστάσεις. Υπάρχουν σκέψεις ερωτηματικές, σκέψεις αλγοριθμικές, σκέψεις επιθυμητικές (αυτές οι οποίες στην αρχαία-μας γλώσσα εκφράζονταν μέσω της ευκτικής έγκλισης), σκέψεις προστακτικές, και πολλά άλλα είδη.

Και όπως κάποια από τα υλικά σώματα είναι σώματα ανθρώπων, έτσι και κάποιες από τις μνήμες αυτές (εξαιρετικής πολυπλοκότητας όμως, και με ειδικές ιδιότητες που θα εξηγήσω αργότερα) τις λέμε ψυχές των ανθρώπων· ή τουλάχιστον “ψυχές” τις ονομάζω εγώ· γιατί αυτό που ονομάζουν άλλοι “ψυχή” είναι μια κατά προσέγγιση μόνο αντίληψη της δικής-μου έννοιας. Η “κατά παράδοση ψυχή” π.χ. ζει αιώνια, ενώ η ψυχή που περιγράφω εδώ “σβήνει” σχεδόν εντελώς (όχι ακριβώς εντελώς όμως) με το θάνατο του σώματος· ή μάλλον με το θάνατο του εγκεφάλου (αφού μερικές φορές ο εγκέφαλος γίνεται “κλινικά νεκρός” πριν να πεθάνει το υπόλοιπο σώμα), όπως σβήνουν τα φωτεινά σήματα που κινούνται γύρω-γύρω στην επιγραφή όταν κατεβάζει το διακόπτη μέσα στο μαγαζί ο Τζίμης. (Σας θυμίζω οτι δεν σας έδωσα καμιά υπόσχεση πως αυτά που θα γράψω θα είναι ευχάριστα.)

Υπάρχει κι άλλη μια αναλογία μεταξύ μορίων–υλικών σωμάτων από τη μια μεριά, και μνημών–ψυχών από την άλλη:

Στην αρχή, δισεκατομμύρια χρόνια πριν, υπήρχαν μόνο απλά άτομα. Ύστερα τα άτομα συνενώθηκαν σε μόρια, κι αυτά σε όλο και πιο πολύπλοκα μόρια, και με την πάροδο εκατομμυρίων ετών σχηματίστηκαν οι πρώτοι οργανισμοί, που όλο και εξελίσσονταν, και μεγάλωναν σε πολυπλοκότητα, για να φτάσουμε τελικά στα μεγάλα ζώα και φυτά που υπάρχουν στον πλανήτη-μας σήμερα.

Αντίστοιχα, κάποιες εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια πριν, υπήρχαν μόνο εσωτερικές παραστάσεις απλούστατων εννοιών, όπως της ευθείας που έδειξα προηγουμένως στο διάγραμμα, γιατί τότε υπήρχαν μόνο πολύ μικρά έμβια όντα (ζώα), με απλοϊκούς εγκεφάλους, που ήσαν σε θέση να σχηματίσουν τέτοιες στοιχειώδεις παραστάσεις μόνο, καθώς οι εγκέφαλοί τους δεν ήσαν ικανοί για τίποτα πιο πολύπλοκο. Όσο εξελίσσονταν τα ζώα όμως, και μεγάλωναν οι εγκέφαλοι, τόσο πιο ικανοί γίνονταν για το σχηματισμό πιο πολύπλοκων παραστάσεων. Τελικά, πριν από μερικές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, μια διακλάδωση μεγάλων πιθήκων ανέπτυξε εγκέφαλο τόσο μεγάλο που μπορούσε να υποστηρίξει την πολυπλοκότητα μιας μνήμης που μας δίνει την εντύπωση της ψυχής.

Όπως λοιπόν μεγάλωσε η πολυπλοκότητα της δομής των φυσικών αντικειμένων, έτσι μεγάλωσε και η πολυπλοκότητα των “νοητικών αντικειμένων”, δηλαδή των μνημών. Αυτό που ονομάζουμε “ψυχή” είναι μια αναφυόμενη ιδιότητα μιας εξαιρετικά πολύπλοκης μνήμης, της μνήμης του “εγώ”. Αυτά θα συζητήσω πιο διεξοδικά στη συνέχεια.

5.1.2 Οι συγκεκριμένες έννοιες αφηρημενοποιούνται

Ας θεωρήσουμε τις εξής έννοιες: μαχαίρι, τσεκούρι, αξίνα, λοστός, τανάλια, πένσα, μυστρί, σφυρί, βαριοπούλα, πριόνι. Προφανώς αυτές δεν είναι τυχαίες έννοιες, έχουν κάτι το κοινό μεταξύ-τους: όλες αντιστοιχούν σε εργαλεία. Έχουμε έτσι μια νέα έννοια, το “εργαλείο”, που δεν αντιστοιχεί σε κάποιο συγκεκριμένο φυσικό αντικείμενο· είναι μια λέξη που γενικεύει μια πληθώρα συγκεκριμένων αντικειμένων. Η ελληνική λέξη “εργαλείο” είναι ένα αφηρημένο ουσιαστικό, και η έννοια “εργαλείο” (που είναι ανεξάρτητη γλώσσας) αναφέρεται κι αυτή σε κάτι το γενικό, το αφηρημένο.

Η ανθρώπινη νόηση είναι γεμάτη από τέτοιες έννοιες, αφηρημένες, γιατί μια θεμελιώδης ιδιότητα της νόησης είναι οτι δημιουργεί κατηγορίες, ή όπως λέμε κατηγοριοποιεί τα φυσικά αντικείμενα σε ομάδες. Αυτό το ονομάζω “1^η αρχή” στο άρθρο όπου παραθέτω τις θεμελιώδεις αρχές της νόησης (στα αγγλικά, προς το παρόν αμετάφραστο), όπου η αρχή αυτή εξετάζεται λεπτομερειακά. (Το κείμενο όμως χρειάζεται μια στοιχειώδη γνώση μαθηματικών για να το παρακολουθήσει κανείς.) Πραγματικά, ακόμα και μια έννοια όπως “σφυρί”, κι αυτή αφηρημένη είναι, αφού περιγράφει πολλά διαφορετικά αντικείμενα που μπορούν να ονομαστούν σφυριά. Μόνο όταν βλέπουμε ένα συγκεκριμένο σφυρί έχουμε να κάνουμε με μη-αφηρημένη έννοια. Η “αφηρημενοποίηση” λοιπόν, έχει διαβαθμίσεις: από το συγκεκριμένο σφυρί που έχω μπροστά-μου, πάω στη γενική έννοια “σφυρί”, κι από κει, θεωρώντας σφυριά, τανάλιες, πένσες, κλπ., πάω ένα σκαλί παραπάνω, στην έννοια “εργαλείο”. Μετά μπορώ να βάλω μαζί εργαλεία, έπιπλα, αυτοκίνητα, κουζινικά σκεύη, κλπ., και να δημιουργήσω απ’ όλ’ αυτά μια ακόμα πιο αφηρημένη κατηγορία, την έννοια “τεχνητό κατασκεύασμα”, δηλαδή μη-φυσικό αντικείμενο, φτιαγμένο από τον άνθρωπο. Και ούτω καθεξής: μπορώ να συνεχίσω στο ίδιο μοτίβο, φτάνοντας στην έννοια “υλικό αντικείμενο”. Όσο αφηρημένη όμως και να είναι μια έννοια, το δίδαγμα είναι οτι προήλθε μέσω διαδοχικών γενικεύσεων, αρχίζοντας από συγκεκριμένα, ορατά, απτά αντικείμενα. Υπόψη οτι τα ζώα αντιλαμβάνονται μόνο τα συγκεκριμένα, ορατά, απτά (κι ακόμα πιο συχνά “μυρωδάτα”) αντικείμενα· ενώ ο άνθρωπος γενικεύει, και δημιουργεί νέες έννοιες μέσω κατηγοριοποίησης.

Αυτή λοιπόν η “1^η αρχή της νόησης”, η κατηγοριοποίηση, ευθύνεται κατά κύριο λόγο για το οτι ενώ ξεκινάμε από έναν κόσμο ορατό, φτάνουμε να μιλάμε μέσω εννοιών που αναφέρονται σ’ έναν κόσμο αόρατο, αφηρημένο. Θεωρείστε μόνο το παρόν κείμενο, και σκεφτείτε: πόσα από τα ουσιασικά που έχω χρησιμοποιήσει μέχρι τώρα αναφέρονται σε συγκεκριμένα, απτά αντικείμενα; Ελάχιστα νομίζω, πρέπει να είναι ένα πολύ μικρό ποσοστό.

Υπάρχει και μια άλλη αρχή, αυτή που ονομάζω “4^η αρχή της νόησης”, ή: “δημιουργία αναλογιών” (αγγλ.: analogy making), oρολογία που χρησιμοποιεί κατά κόρων ο Hofstadter. (Π.χ., βλ. το βιβλίο-του “Fluid Concepts and Creative Analogies”.) Μέσω της δημιουργίας αναλογιών παίρνουμε έννοιες που αρχικά ανήκαν σε συγκεκριμένα, ορατά αντικείμενα, και τις προσαρμόζουμε σε πιο αφηρημένα νοήματα. Παραδείγματος χάρη, κοιτάξτε όλες τις λέξεις που δίνονται σε έντονη γραφή στις παρακάτω προτάσεις, και αναγνωρίστε την οπτική προέλευσή τους:

«Έφτασα στο σημείο να μη λέω κατευθείαν αυτό που θέλω, αλλά να οδηγώ την κουβέντα εκεί απ’ τα πλάγια.»
«Με την τετράγωνη λογική-του, θεωρεί οτι τον υψηλότερο από τους στόχους-μας δεν θα τον φτάσουμε ποτέ.»
«Ξαφνικά άλλαξε άποψη, κάνοντας στροφή 180 μοιρών σε σχέση μ’ αυτά που πρωτύτερα υποστήριζε.»
«Έχε υπ’ όψη-σου οτι παράλληλα μ’ εσένα θα ρίχνει λάδι στη φωτιά κ’ εκείνος, και θ’ αναμοχλεύει τα πάθη-τους.»

Οι λέξεις καθημερινής χρήσης που έχουν τη βάση-τους στην απτή, οπτική πληροφορία, είναι τόσο πολλές που ο λόγος-μας βρίθει από τέτοια παραδείγματα όπως τα παραπάνω, μόνο που περνάνε απαρατήρητα, γιατί ποτέ δεν σκεφτόμαστε για την οπτική προέλευση των λέξεών μας. Η ουσία όμως είναι οτι τελικά όλες οι έννοιες έχουν αισθητήρια βάση (οπτική, ακουστική, γευστική, κλπ.), γιατί αυτό μόνο υπήρχε όταν πρωτοδημιουργούνταν η γλώσσα, κάποιες εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν: ο φυσικός κόσμος, που γίνεται αντιληπτός μέσω των αισθήσεων. Όλα τ’ άλλα, τα αφηρημένα, ήρθαν είτε μέσω κατηγοριοποίησης είτε μέσω δημιουργίας αναλογιών.

Και τί σχέση έχουν όλ’ αυτά σε μια συζήτηση περί προέλευσης της ψυχής;

Έχουν το οτι η ψυχή, όπως προανέφερα, είναι μια αναφυόμενη ιδιότητα του “εγώ”, και το “εγώ” είναι μια αφηρημένη έννοια που χτίστηκε στη μνήμη-μας σιγά-σιγά, στη διάρκεια της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους (ακόμη και των προγονικών ειδών-μας). Παρόλο που το “εγώ” είναι αφηρημένο, έχει όμως κι αυτό — όπως και κάθε άλλη αφηρημένη έννοια — τη βάση-του τελικά στον απτό και ορατό κόσμο των αισθήσεων. Όμως την έννοια του “εγώ” θα την εξετάσουμε πιο διεξοδικά στην επόμενη υπο-ενότητα.