4. Σκέψη

Η παρούσα ανάρτηση ανήκει στο σύνολο των άρθρων του Χάρη Φουνταλή επί θεμάτων νοολογίας

Απ’ όλα τα υλικά σώματα, τα μόνα τα οποία μπορούμε να πούμε οτι “σκέφτονται” είναι τα έμβια, γιατί προφανώς οι πέτρες δεν εκτελούν κανενός είδους τέτοια λειτουργία. (Εκτός κι αν είμαστε ανιμιστές, πιστεύοντας οτι όλα τα υλικά αντικείμενα έχουν “ψυχή” — animus στα λατινικά — αλλά αυτό το κείμενο δεν γράφτηκε για να διαβαστεί από αναγνώστες που πιστεύουν τέτοιες ανοησίες.)

Και μεταξύ των εμβίων όντων, πάλι δεν μπορούμε να πούμε για όλα-τους οτι “σκέφτονται”. Σκέφτεται ένα κύτταρο; Μία αμοιβάδα, π.χ., είναι ένας ζωντανός μονοκύτταρος οργανισμός: τρώει, κινείται, αναπαράγεται, αλλά προφανώς δεν σκέφτεται. Μα φυσικά, πώς να σκεφτεί, αφού δεν έχει νευρώνες, δηλαδή νευρικά κύτταρα που να σχηματίζουν κάτι σαν μυαλό· και πώς να έχει νευρικά κύτταρα, αφού η αμοιβάδα είναι ένα και μόνο κύτταρο.

Μήπως λοιπόν, προκειμένου να ισχυριστούμε οτι ένας οργανισμός “σκέφτεται”, πρέπει να απαιτήσουμε να έχει τουλάχιστον νευρικά κύτταρα, δηλαδή εγκέφαλο; Και πόσος εγκέφαλος απαιτείται για να υπάρξει σκέψη; Αρκούν τα ελάχιστα νευρικά κύτταρα μιας μέδουσας (“τσούχτρας”), ή, στο άλλο άκρο, πρέπει να έχει κανείς εγκέφαλο τόσο πολύπλοκο όσο ο ανθρώπινος για να πούμε οτι σκέφτεται; Δηλαδή ένας σκύλος, ένα άλογο, ή ένας χιμπαντζής, δεν σκέφτονται ποτέ και τίποτα; Απλώς “αντιδρούν” σαν αυτόματα; Τί είναι αυτό που ονομάζουμε “σκέψη”, στο κάτω-κάτω; Αν δεν ξέρουμε τί είναι αυτό για το οποίο μιλάμε, πώς μπορούμε ν’ αποφασίσουμε αν το τάδε ή το δείνα έμβιο είδος έχει την ικανότητα να σκέφτεται;

Κάπως έτσι θα μπορούσαν να μοιάζουν τα νευρικά κύτταρα σ’ έναν εγκέφαλο, με τη διαφορά οτι το καθένα
έχει κάπου χίλιες απολήξεις, όχι μόνο πέντ’-έξι όπως σ’ αυτό το σχεδιάγραμμα. Η πληροφορία μεταφέρεται
από κύτταρο σε κύτταρο μέσω αυτών των απολήξεων, και η μνήμη βρίσκεται στις μεταξύ-τους συνδέσεις.
Ούτε είναι έτσι διαρρυθμισμένοι σε γραμμές και στήλες οι νευρώνες, οπως στο σχεδιάγραμμα αυτό, αλλά
καταλαμβάνουν θέσεις στον τριδιάστατο χώρο του κρανίου, και βρίσκονται σε τυχαίες θέσεις μέσα σ’ αυτόν.

Στις παραγράφους που ακολουθούν θα δούμε οτι το “σκέπτεσθαι” (όπως και το “τρώγειν”, και το “αναπαράγεσθαι”), έχει βαθύτατες ρίζες. Δεν μπορεί να είναι χαρακτηριστικό αποκλειστικά ανθρώπινο, αλλά ούτε και αποτελεί μια “άσπρη ή μαύρη” ιδιότητα, δηλαδή κάτι το οποίο ένας οργανισμός είτε το έχει είτε όχι· μπορεί να το έχει σε μικρό βαθμό· μπορεί μάλιστα να το έχει σε τόσο μικρό βαθμό που ούτε που μας περνάει από το μυαλό να χαρακτηρίσουμε τη συμπεριφορά-του σαν “σκέψη”. Πριν όμως εξετάσουμε τη σκέψη καθαυτό, πρέπει να κάνουμε ορισμένες “πνευματικές ασκήσεις”, εξετάζοντας κάποιες ιδιότητες που σχετίζονται κατά κάποιον τρόπο με τη σκέψη.

4.1 Βούληση

Ας υποθέσουμε οτι πεινάτε. Για να ικανοποιήσετε το αίσθημα της πείνας σηκώνεστε, πηγαίνετε στο ψυγείο, το ανοίγετε, και κοιτάτε τα περιεχόμενά του. Θελήσατε λοιπόν και σηκωθήκατε, κάνατε όλη τη διαδρομή ως το ψυγείο, και το ανοίξατε. Συμφωνούμε όλοι πως με τη θέλησή σας έγιναν όλ’ αυτά, γιατί οι άνθρωποι που δεν έχουν καθόλου θέληση, ή βούληση όπως τη λέμε αλλιώς — όπως π.χ. όσοι πάσχουν από τη νόσο του Αλτσχάιμερ — δεν σηκώνονται από μόνοι-τους να πάνε στο ψυγείο όταν πεινάνε.

Ωραία. Τωρα ας σκεφτούμε μία γάτα, που επίσης πεινάει. Αν είναι γάτα “του σαλονιού”, το καλομαθημένο-μας ζωάκι δηλαδή, θα έρθει να μας ζητήσει την τροφή από μόνη-της. Έχει βούληση η γάτα όταν το κάνει αυτό; Το θέλει και το κάνει; Νομίζω πως οι περισσότεροι αναγνώστες θα απαντούσαν «Ασφαλώς και το θέλει! Αν δεν το ήθελε τότε γιατί ήρθε νιαουρίζοντας και άρχισε να τρίβεται στο πόδι-μου, όπως κάνει πάντα όταν πεινάει;». Ιδίως αν έχετε κατοικίδιο είναι πολύ δύσκολο να αποφύγετε την παραπάνω σκέψη — και με το δίκιο-σας.

Κι αν πρόκειται για γάτα απ’ αυτές που προτιμούν την ελεύθερη ζωή εκτός σπιτιών, ή για γάτα αδέσποτη (κοινώς “κεραμιδόγατα” ), δεν θα πάει από μόνη-της να βρει την τροφή-της; Και πάλι πολύ δύσκολα θα γίνουμε πιστευτοί αν ισχυριστούμε οτι η γάτα δεν έχει βούληση, δεν θέλει από μόνη-της να κάνει αυτό που κάνει. Αν δεν θέλει από μόνη-της τότε πώς το κάνει; Ποιος την ωθεί να το κάνει;

Το ίδιο πράγμα που είπαμε για τις γάτες μπορούμε να το πούμε και για κάθε οργανισμό που ψάχνει να βρει την τροφή-του, ή και το ταίρι-του. Βλέπουμε λοιπόν οτι δεν απαιτούνται βαθειές νοητικές ικανότητες για να πούμε οτι κάποιος οργανισμός “θέλει” να κάνει κάτι. Και το ψάρι “θέλει” και πηγαίνει στην τροφή-του, “θέλει” και πλησιάζει το ψάρι του αντίθετου φύλου. Μπορεί βέβαια να μην έχει την απαιτούμενη εγκεφαλική πολυπλοκότητα για να κάνει τη σκέψη «Νά κάτι που φαίνεται ενδιαφέρον, ας το πλησιάσω!», αλλά τί σημασία έχει αν μπορεί να κάνει συνειδητά τη σκέψη αυτή ή όχι; Το γεγονός είναι οτι δρα με τέτοιον τρόπο που μας δίνει την εντύπωση οτι “θέλει” να πάει προς κάποιο άλλο αντικείμενο, και γιαυτό αλλάζει θέση στο χώρο.

Αλλά ότι είπαμε για το ψάρι, μπορούμε να το πούμε και για ένα μεμονωμένο κύτταρο, όπως μια αμοιβάδα. Και η αμοιβάδα πάει προς την τροφή-της, ή κι αν δεν πάει, τουλάχιστον την αντιλαμβάνεται όταν βρίσκεται πολύ κοντά-της και σχηματίζει τα κολπίδια στο σώμα-της προκειμένου να την καταβροχθίσει. Όμως η αμοιβάδα σίγουρα δεν κάνει καμία σκέψη, γιατί δεν έχει εγκέφαλο. “Θέλει”, αλλά χωρίς μυαλό.

Θα σας αναφέρω τέλος ένα παράδειγμα που δείχνει οτι βούληση μπορούμε να ανακαλύψουμε ακόμα κ’ εκεί που δεν την περιμένουμε καθόλου. Το παράδειγμα αυτό πρωτοσυνάντησα στο βιβλίο “Kinds of Minds” του Daniel Dennett («Είδη Νόων» θα μετάφραζα τον τίτλο, αλλά δεν ξέρω αν το βιβλίο αυτό έχει μεταφραστεί στα ελληνικά):

Φέρτε στο μυαλό-σας την εικόνα μιας συστάδας θάμνων, με πολλά φυτά μπερδεμένα το ένα με τ’ άλλο, πολλή πρασινάδα απ’ αυτή που φουντώνει συνήθως κατά τα μέσα με τέλη της άνοιξης. Τα φυτά μοιάζουν απλά να υπάρχουν στο σημείο εκείνο. Ούτε μοιάζει να “θέλει” κάποιο απ’ αυτά τίποτε, ούτε να επιδιώκει κάποιο σκοπό. Τουλάχιστον έτσι μας φαίνεται καθώς τα παρατηρούμε.

Η φωτογραφία αυτή είναι ευγενική παραχώρηση του εξαδέλφου-μου, Χάρη Σπυριδωνίδη

Φανταστείτε όμως τώρα οτι βάζουμε μια κάμερα απέναντι από τα φυτά, και τη ρυθμίζουμε έτσι ώστε να παίρνει, π.χ., ένα καρέ κάθε λεπτό. Άρα μέσα σε μία ώρα θα παίρνει 60 καρέ, σε ένα εικοσιτετράωρο 1440, και σε δύο μήνες 86.400. Αυτοί οι αριθμοί σημαίνουν οτι αν στο τέλος των δύο μηνών παίξουμε το φιλμάκι σε κανονική ταχύτητα (π.χ. με 24 καρέ ανά δευτερόλεπτο), θα δούμε μέσα σε μία ώρα όλα όσα συνέβησαν στη διάρκεια των δύο μηνών. Τί νομίζετε οτι θα παρατηρήσουμε τότε;

Αυτό που θα δούμε θα μοιάζει με έναν αγώνα επιβίωσης, μια μάχη των φυτών μεταξύ-τους. Θα δούμε διάφορα φυτά ν’ αναδύονται από το έδαφος, και να διαγκωνίζονται “για μια θέση στον ήλιο”, στην κυριολεξία. Μια περικοκλάδα θα πετάγεται από τη μια μεριά και θα σκιάζει με τό φύλλωμά της τον διπλανό αναπτυσσόμενο θάμνο, ο οποίος θα σπρώχνει το παραδίπλα αναρριχητικό φυτό, που θα αγωνίζεται να τυλιχτεί στον κορμό του νεαρού δέντρου, το οποίο όμως με τη σειρά-του θα στρέφει τα φύλλα-του καθημερινά προς τον ήλιο (δηλαδή μία φορά ανά λεπτό, σύμφωνα με την ταχύτητα του φιλμ-μας), αφήνοντας τα κοντύτερα φυτά να αγωνιούν ν’ αρπάξουν τις ηλιαχτίδες που θα περνούν μέσα από το φύλλωμα-του... Τα φυτά κυριολεκτικά θα σπρώχνουν το ένα το άλλο, κάτι το οποίο δεν αντιλαμβανόμαστε καθόλου στις απελπιστικά αργές ταχύτητες που τα φυτά κάνουν αυτά τα πράγματα σύμφωνα με τη δική-μας αντίληψη του χρόνου.

“Θελουν” τα φυτά και επιδεικνύουν αυτές τις συμπεριφορές; Επιδιώκουν να φτάσουν προς το ηλιακό φως και να κλέψουν λίγο περισσότερο φως από τα άλλα φυτά; Δύσκολο να χρησιμοποιήσουμε τέτοια ρήματα όπως “θέλουν” και “επιδιώκουν” προκειμένου για φυτά. Όμως για ποιον τότε δικαιούμαστε να τα χρησιμοποιούμε; Μόνο για τον άνθρωπο;

Πολλοί βιολόγοι ισχυρίζονται οτι οι οργανισμοί απλώς “αντιδρούν” στα εξωτερικά ερεθίσματα. Κάποιοι ψυχολόγοι των αρχών του 20ού αιώνα μάλιστα, ακραίων απόψεων, οι λεγόμενοι “μπιχεβιοριστές” (behaviorists), ορμώμενοι από παραδείγματα όπως τα παραπάνω, ισχυρίστηκαν οτι ακόμα και ο άνθρωπος απλώς “αντιδρά” σε ερεθίσματα, δηλαδή οτι και η σκέψη δεν είναι παρά ένα σύνολο αντιδράσεων. Βέβαια όταν εμφανίζονται τέτοιες ακραίες απόψεις στην επιστήμη, συνήθως δεν αντέχουν στη βαθύτερη εξέταση. Όχι πάντα, γιατί οι μεγαλύτερες επιστημονικές “επαναστάσεις” βασίστηκαν πράγματι σε ακραίες απόψεις, αλλά τέτοιες επαναστάσεις δεν γίνονται κάθε μέρα. Έτσι, η “επανάσταση” των μπιχεβιοριστών απέτυχε, γιατί η άποψή τους δεν ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα: δεν είναι απλώς κουτό να ισχυρίζεται κανείς οτι οι άνθρωποι απλά αντιδρούν και οτι η σκέψη δεν είναι κι αυτή παρά ένα σύνολο αντιδράσεων σε ερεθίσματα, αλλά συμβαίνει οτι η άποψη αυτή αποτυγχάνει να εξηγήσει ικανοποιητικά ένα πλήθος δεδομένων (παρατηρήσεων) σχετικά με την ανθρώπινη νόηση. Όταν τα δεδομένα δεν εξηγούνται από μια θεωρία, η θεωρία μένει στα αζήτητα.

Αυτή λοιπόν, η άποψη των μπιχεβιοριστών, ανήκει στο ένα άκρο, που λέει οτι όλη η ανθρώπινη συμπεριφορά δεν είναι παρά ένα σύνολο αντιδράσεων. Υπάρχει και το άλλο άκρο, που λέει — μισοσοβαρά-μισοαστεία — οτι όλη η ύλη σκέφτεται και “βούλεται”: όχι μόνο τα φυτά, αλλά και οι πέτρες, και τα βουνά και τα λαγκάδια. Ποιαν άποψη να πιστέψει κανείς;

Όπως συμβαίνει συχνά όταν υπάρχουν δυο ακραίες και αντικρουόμενες απόψεις, η αλήθεια βρίσκεται κάπου στο μέσον. Δεν είπαν άλλωστε χωρίς λόγο το «παν μέτρον άριστον» οι αρχαίοι-μας πρόγονοι, δηλαδή οτι τα άκρα πρέπει να αποφεύγονται. Πιο καλή συχνά είναι η μέση λύση, να γίνονται τα πράγματα “με μέτρο”. Ποια είναι όμως η μέση λύση;

Μια μέση λύση είναι να πούμε για το “βούλεσθαι” αυτό που είπαμε και για ιδιότητες όπως το “τρώγειν” και το “αναπαράγεσθαι”: δεν υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο χρονικό σημείο στην εξελικτική πορεία της ύλης κατά το οποίο να μπορούμε να πούμε οτι έκανε ξαφνικά την εμφάνισή της η βούληση. Οι ρίζες της βούλησης ενυπάρχουν κι αυτές — σε πολύ εμβρυακό επίπεδο — στα πολύ πρώιμα στάδια οργάνωσης της ύλης. Από τα άτομα που χάνουν ένα ηλεκτρόνιο και “θέλουν” να το αναπληρώσουν για να εκμηδενίσουν το θετικό ηλεκτρικό φορτίο-τους, μέχρι τις κυβερνήσεις που κάνουν αναπάντεχες δαπάνες και “θέλουν” να ισοσκελίσουν τον ετήσιο προϋπολογισμό-τους, υπάρχει ένα “συνεχές”. Βάλτε το ρήμα “θέλω” να έχει ότι εύρος θέλετε εσείς πάνω σ’ αυτό το συνεχές, αλλά όποιο εύρος και ν’ αποφασίσετε για τη λέξη, η ουσία δεν πρόκειται ν’ αλλάξει. Η ουσία είναι η ύπαρξη του συνεχούς, δηλαδή της έννοιας της βούλησης που ξεκινάει από έναν πολύ στοιχειώδη πυρήνα, και καταλήγει να συνοδεύεται από μια τεράστια άλω στην περίπτωση των ανθρώπων με τις ακόρεστες ορέξεις-τους για πράγματα που θέλουν στη ζωή-τους.

4.2 Θυμός – Φόβος

Δεν θα σας κουράσω άλλο με μια ακόμα ανασκόπηση σε βάθος των δύο αυτών συναισθημάτων, του θυμού και του φόβου. Θα ζητήσω απλώς από τον αναγνώστη να σκεφτεί: είμαστε μόνο εμείς οι άνθρωποι που θυμώνουμε και που φοβόμαστε; Κανένα άλλο ζωικό είδος δεν φαίνεται να επιδεικνύει θυμό, ή φόβο; Ποτέ δεν έχετε δει σκυλί να προτάσσει απειλητικά τους κυνόδοντες και να γρυλίζει ερεθισμένο; Ούτε γάτα να “ανατριχιάζει” όταν νοιώθει οτι απειλείται; Ούτε σαλίγκαρο να μαζεύεται ξαφνικά μέσα στο κέλυφός του επειδή αγγίξατε το εμπρός μέρος του σώματός του; Όσο πιο πολύ ψάχνετε, τόσο  περισσότερα παραδείγματα μπορείτε να βρείτε. Δεν είναι αποκλειστικά ανθρώπινα λοιπόν αυτά τα συναισθήματα, μας έρχονται από το πολύ μακρινό παρελθόν. Αλλά όπως και με τις υπόλοιπες ιδιότητες που εξετάσαμε, στον άνθρωπο οι έννοιες “θυμός” και “φόβος” μπορούν να γίνουν εξαιρετικά πολύπλοκες. Δεν θυμώνουμε απλώς με κάποιον συνάνθρωπο που μας απειλεί εκ του σύνεγγυς, θυμώνουμε και με μια κυβέρνηση που μας φαίνεται ανάξια να λύσει τα κοινωνικά προβλήματα· όπως επίσης μπορεί να “θυμώνει” μια ολόκληρη κοινωνία και να ξεκινά πόλεμο με μια άλλη· φοβόμαστε την υπερθέρμανση του πλανήτη από το φαινόμενο του θερμοκηπίου και ανησυχούμε όχι τόσο για το μέλλον το δικό-μας, αλλά γι’ αυτό των παιδιών και των εγγονιών-μας. Αντίθετα, ένα ταπεινό σαλιγκαράκι “φοβάται” μόνο το φυσικό εμπόδιο που εμφανίζεται αναπάντεχα εμπρός-του.

Ίσως όμως ο θυμός και ο φόβος να μη φτάνουν σε τόσο αρχαίες εποχές όπως οι ιδιότητες που εξετάσαμε μέχρι τώρα. Μπορεί να μοιάζει να “φοβάται” το σαλιγκάρι, αλλά δύσκολα θα βρούμε κάτι αντίστοιχο εκτός βιολογίας, δηλαδή μεταξύ μορίων και ατόμων, στο χημικό επίπεδο.

Και μπορούμε να σκεφτούμε κι άλλες, ακόμα πιο πολύπλοκες ιδιότητες, που δεν θα τις συναντήσουμε ούτε καν μεταξύ των απλοϊκών οργανισμών, αλλά μόνο μεταξύ αυτών που εμφανίστηκαν πιο πρόσφατα στον πλανήτη, όπως η αγωνία· η έκπληξη· ο έρωτας· η φαντασία· ο θαυμασμός· ο φθόνος· η κολακεία· η ειρωνεία· το χιούμορ· και άλλα πολλά. Μερικά από αυτά τα συναισθήματα είναι τόσο πολύπλοκα που δύσκολα μπορούμε να τα φανταστούμε εκτός της ανθρώπινης νόησης. (“Αγωνία” μπορεί να έχει κ’ ένας πίθηκος, κ’ ίσως ακόμα και “έρωτα”, αλλά ειρωνεία και χιούμορ μάλλον μόνο ο άνθρωπος μπορεί να εκφράσει.) Αυτό όμως είναι το αναμενόμενο. Δεν είναι δυνατό να μη δημιουργήθηκε τίποτα το καινούργιο με την έλευση της ανθρώπινης νόησης. Ίσα-ίσα, πολλές καινούργιες έννοιες δημιουργήθηκαν, που δεν έχουν αντίστοιχο στις προηγούμενες μορφές ύπαρξης της ύλης. Η “ψυχή” όμως, όπως θα δούμε, δεν είναι ανάμεσα σ’ αυτές, αλλά συγκαταλέγεται μεταξύ των σχετικά παλιών. Προτρέχω όμως.

4.3 Συναισθήματα και Ρητές Σκέψεις

Είμαστε ακόμα στο στάδιο της εξέτασης της σκέψης, και τα όσα ανέφερα μέχρι τώρα (βούληση, θυμός, φόβος, έκπληξη, κλπ.) δεν αποτελούν ρητή σκέψη, αλλά συναισθήματα. Όταν λέω ρητή σκέψη εννοώ το είδος της σκέψης που μπορούμε να εκφράσουμε συνειδητά, συνήθως μέσω ολόκληρων προτάσεων: «Αύριο να θυμηθώ να πληρώσω το λογαριασμό του τηλεφώνου»· «Αυτός ο τύπος με το γυαλί και το μούσι κάτι μου θυμίζει»· «Μου φαίνεται θα φύγω από ’δώ, όλο τα ίδια και τα ίδια λένε»· και λοιπά, και λοιπά. Υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά μεταξύ συναισθημάτων και ρητών σκέψεων.

Η διαφορά είναι οτι τα συναισθήματα μπορούν και τα παράγουν οι εγκέφαλοι πολλών άλλων ζωικών ειδών εκτός των ανθρώπων, όπως είδαμε με τα προηγούμενα παραδείγματα. Αντίθετα, ρητές σκέψεις μπορεί να παράγει μόνο ο ανθρώπινος εγκέφαλος, και υπάρχει πολύ συγκεκριμένος λόγος γι’ αυτό. Ο λόγος είναι οτι ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει ένα κομμάτι που είναι εξαιρετικά μεγάλο σε σχέση με τα υπόλοιπα θηλαστικά, τον λεγόμενο μετωπιαίο λοβό (αγγλ.: frontal lobe), που καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της κρανιακής κοιλότητας στο μπροστινό και άνω μέρος του εγκεφάλου, πίσω από το μέτωπο και κάτω από την κορυφή του κρανίου, και που είναι ελάχιστα αναπτυγμένος ακόμα και στους φυλογενετικά πιο κοντινούς-μας συγγενείς, τους χιμπαντζήδες.^(*) Δεν σημαίνει αυτό οτι οι ρητές σκέψεις σχηματίζονται μόνο στο μετωπιαίο λοβό, κι οτι χωρίς αυτόν οι εγκέφαλοι των άλλων ζώων μπορούν να έχουν μόνο συναισθήματα, αλλά κατά πάσα πιθανότητα το τμήμα αυτό του ανθρώπινου εγκεφάλου παίζει σπουδαίο ρόλο. Μεγάλο μέρος αυτού που ονομάζουμε υποσυνείδητο, που είναι υπεύθυνο για την ύπαρξη των συναισθημάτων, φαίνεται οτι εδράζεται στο κάπως πιο “αρχαίο” τμήμα του εγκεφάλου, αυτό που έχουν και μη-θηλαστικά (το limbic system, στα αγγλικά)· αντίθετα, το συνειδητό, αυτό που είναι υπεύθυνο για τις ρητές σκέψεις, το χειρισμό της γλώσσας, και, όπως θα δούμε, την αίσθηση του “εγώ” (που παίζει θεμελιώδη ρόλο στην αντίληψη αυτού που ονομάζουμε “ψυχή”) εδράζεται στα εξελικτικά νεώτερα τμήματα του εγκεφάλου.

Εκτός από το οτι παράγονται από διαφορετικά μέρη του εγκεφάλου, συναισθήματα και ρητές σκέψεις έχουν και μια άλλη, δομική διαφορά: τα συναισθήματα είναι σχεδόν πάντα απλές, σκέτες έννοιες, που σημαίνει οτι στη γλώσσα συνήθως αρκεί μία και μοναδική λέξη για να τα περιγράψει: θυμός, χαρά, αγωνία, έκπληξη, δυσαρέσκεια, ελπίδα, απόλαυση, κλπ. Αντίθετα, οι ρητές σκέψεις είναι σύνθετα κατασκευάσματα, αποτελούμενα συνήθως από περισσότερες από μία έννοιες, γιαυτό και απαιτούν ολόκληρες προτάσεις για την περιγραφή-τους: «Ανεβαίνουν οι τιμές στα καύσιμα, καλύτερα να βάλω βενζίνη αύριο.» Στην πρόταση αυτή έχουμε ένα πλήθος εννοιών (τιμή, καύσιμο, ανύψωση, βενζίνη, αυτοκίνητο, πρατήριο βενζίνης, κ.ά,) που συνδέονται μεταξύ-τους με τους συνδετικούς κρίκους της γλώσσας (άρθρα, προθέσεις, αντωνυμίες, σύνδεσμοι, μόρια, κλπ.), και που κάποιες απ’ αυτές συμπεριλαμβάνονται σαν λέξεις στην πρόταση που ανέφερα (π.χ., “βενζίνη”), ενώ κάποιες άλλες υπάρχουν έμμεσα μόνο (π.χ., “αυτοκίνητο”, “πρατήριο”). Το οτι υπάρχουν έμμεσα όμως δεν σημαίνει οτι υπολείπονται σε κάτι από τις άλλες. Γενικά μια ρητή σκέψη αποτελείται από κάποιες έννοιες δομημένες (συνδεδεμένες) μεταξύ-τους με κάποιον τρόπο· το πώς θα εκφράσουμε τη σκέψη σε μια γλώσσα, ποιες έννοιες θα βάλουμε στην πρόταση σαν λέξεις, και ποιους συνδετικούς κρίκους θα χρησιμοποιήσουμε, είναι θέμα που εξαρτάται από τη γλώσσα (π.χ. ελληνικά, γαλλικά, κλπ.) αλλά και την ψυχολογία της στιγμής (π.χ., θα μπορούσαμε να πούμε «...καλύτερα να περάσω απ’ το πρατήριο...», αντί «...καλύτερα να βάλω βενζίνη....»). Η ρητή σκέψη όμως είναι μια εσωτερική παράσταση, ανεξάρτητη της γλώσσας.

Ναι αλλά τί είναι τελικά μια ρητή σκέψη; Είπα είναι «εσωτερική παράσταση». Τί σημαίνει αυτό; Είναι ύλη η σκέψη, ή είναι άυλη;

Είναι καί τα δύο. Κατ’ αρχήν υπάρχουν υλικές οντότητες μέσω των οποίων υλοποιούνται οι σκέψεις. Είναι οι νευρώνες του εγκεφάλου, δηλαδή τα εγκεφαλικά κύτταρα (δείτε το σχεδιάγραμμα σε προηγούμενη παράγραφο). Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει πάνω από 100.000.000.000 (εκατό δισεκατομμύρια) νευρώνες, χώρια τα άλλα κύτταρα που είναι υποστηρικτικά της όλης εργασίας-του, χώρια τα αιμοφόρα αγγεία. Ο κάθε νευρώνας κάνει μια πολύ απλή και γνωστή διεργασία: συγκεκριμένα, δέχεται ηλεκτρικά σήματα από άλλους νευρώνες, τα αθροίζει, και ανάλογα με το αποτέλεσμα της άθροισης, αν αυτό ξεπεράσει ένα όριο, θα μεταδώσει το σήμα παραπέρα (σε άλλους συνδεμένους νευρώνες), αλλιώς (αν είναι κάτω απ’ το όριο) δεν θα το μεταδώσει. Αυτό το απλούστατο κάνει όλο κι όλο ένας νευρώνας. Και χάρη σ’ αυτήν την απλούστατη λειτουργία των νευρώνων παράγονται οι σκέψεις, τόσο οι ρητές, όσο και τα συναισθήματα.

Δύσκολο να γίνει πιστευτό; Είναι δυνατόν ποτέ μια πολυσύνθετη σκέψη όπως αυτή των τιμών που ανεβαίνουν και του ακόλουθου συμπεράσματος να γεμίσει το ρεζερβουάρ του αυτοκινήτου να είναι το αποτέλεσμα αθροίσεων ηλεκτρικών σημάτων στο εσωτερικό δισεκατομμυρίων ταπεινών νευρώνων;

Τότε θα ρωτήσω με τη σειρά-μου: Είναι δυνατόν ποτέ αυτό που ονομάζουμε “ζωή” να είναι το αποτέλεσμα των χημικών αντιδράσεων μεταξύ δισεκατομμυρίων (και βάλε) ταπεινών μορίων;

Είναι δυνατόν το φωτεινό σήμα που φαίνεται να κινείται στο πλαίσιο της πινακίδας του Τζίμη του Χοντρού να είναι το αποτέλεσμα του αναβοσβησίματος μερικών λαμπτήρων;

«Ναι!» θα απαντήσετε εμφατικά στο τελευταίο ερώτημα, γιατί γνωρίζετε οτι δεν υπάρχει τίποτ’ άλλο στην πινακίδα του Τζίμη πέρα από λαμπιόνια· και γνωρίζετε οτι τα φωτεινά σήματα δεν είναι υλικά (δεν πιάνονται), αλλά προέρχονται από υλικά σώματα. Όπως είδαμε, τα κινούμενα φωτεινά σήματα είναι αναφυόμενη ιδιότητα της συντονισμένης λειτουργίας των λαμπτήρων.

Το ίδιο «ναι» θα δώσετε σαν απάντηση στο δεύτερο ερώτημα, ιδίως αν είστε βιολόγοι και γνωρίζετε “απ’ έξω κι ανακατωτά” το πώς οι οργανικές ενώσεις μορίων παράγουν τη ζωή, σαν αναφυόμενη ιδιότητα. Είναι θέμα του σε πόσο βάθος γνωρίζουμε τα πράγματα: αν τα γνωρίζουμε ελάχιστα, η άγνοια μας κάνει να νομίζουμε οτι πρόκειται για μυστήριο.

Και το ίδιο «ναι» θα απαντήσετε στο πρώτο ερώτημα, αν είστε νοολόγοι, και γνωρίζετε το οτι οι εγκεφαλικοί νευρώνες παράγουν τις σκέψεις, σαν αναφυόμενη ιδιότητα. Σήμερα μπορεί να μοιάζει απίστευτο το οτι οι σκέψεις παράγονται από απλά κύτταρα, τους νευρώνες, και από τίποτ’ άλλο. Αν όμως μοιάζει απίστευτο, αυτό συμβαίνει γιατί έχουμε σχετική άγνοια για το πώς προκύπτουν οι σκέψεις από νευρώνες. Και δεν μιλάω μόνο για το μέσο άνθρωπο· ακόμα και οι επιστήμονες (νοολόγοι, ψυχολόγοι, νευροβιολόγοι) αγνοούν τις λεπτομέρειες. Πήραμε το μάθημά μας όμως. Βλέπετε, μέχρι και τις αρχές του 20^ού αιώνα αρκετοί φιλόσοφοι πίστευαν οτι για να είναι ζωντανός ένας οργανισμός πρέπει να έχει μια ειδική και μυστηριώδη ουσία, που ο Γάλλος φιλόσοφος Henri Bergson ονόμασε “ζωτική δύναμη” (“élan vital”), το 1907. (Όπως επίσης κάτι παρόμοιο είχε υποστηρίξει και ο Έλληνας στωικός φιλόσοφος Ποσειδώνιος ο Ρόδιος, το 2^ο αι. π.Χ.) Όμως τελικά συσσωρεύθηκε αρκετή γνώση στη βιολογία ώστε να καταλάβουμε πως καμιά μυστηριώδης “ζωτική δύναμη” (που φυσικά δεν ανιχνεύθηκε ποτέ) δεν είναι απαραίτητο να υποτεθεί οτι υπάρχει. Η συνδυασμένη λειτουργία των κυττάρων ενός οργανισμού αρκεί. Παρόμοια, σήμερα έχουμε κάθε λόγο να πιστεύουμε οτι καμία “ψυχική ουσία” δεν είναι απαραίτητο να υποτεθεί οτι υπάρχει προκειμένου να μπορεί ένας οργανισμός, και ιδίως ένας άνθρωπος, να κάνει ρητές σκέψεις.

Φανταστείτε λοιπόν οτι όπως τα φωτεινά σήματα που τρέχουν πάνω στην πινακίδα του Τζίμη είναι κάτι το άυλο, αλλά ταυτόχρονα κάτι το υπαρκτό (αφού μόνο υπαρκτά πράγματα τρέχουν στο χώρο και αλλάζουν στο χρόνο), έτσι και οι σκέψεις: είναι άυλες μεν (με την έννοια οτι δεν μπορούμε να τις αγγίξουμε), αλλά ταυτόχρονα υπαρκτές, γιατί διαδίδονται μεταξύ των νευρώνων μέσα στον εγκέφαλο. Γιά ρίξτε μια ματιά στο παρακάτω διάγραμμα, που είναι επανάληψη ενός προηγούμενου (εκείνου που δείχνει σχηματικά εγκεφαλικούς νευρώνες), αλλά αυτή τη φορά το παρουσιάζω σαν κινούμενη εικόνα. Μήπως σας φέρνει στο νου κάτι γνώριμο;

Διάγραμμα που σκοπό έχει να βοηθήσει τη φαντασία του αναγνώστη να “δει” τις σκέψεις. Βέβαια οι νευρώνες σ’
έναν εγκέφαλο δεν φωτίζονται όπως στο διάγραμμα, ούτε μοιάζουν με αστραπές οι σκέψεις. Αλλά κάτι ανάλογο
συμβαίνει: ηλεκτρικά σήματα διαδίδονται από νευρώνα σε νευρώνα, και από αυτά τα σήματα γίνονται οι σκέψεις.

Εμένα μου φέρνει στο νου το φίλο-μου το Τζίμη, και την περίφημη ταμπέλα-του. Και όσο και να προσπαθώ να πείσω τον εαυτό-μου οτι ίσως υπάρχει κάποια θεμελιώδης διαφορά, τέτοια διαφορά ψάχνω, αλλά δεν βρίσκω.

Αν το παράδειγμα των φωτεινών σημάτων από λαμπιόνια σας φαίνεται υπεραπλουστευτικό σαν παραλληλισμός των σκέψεων, και το άλλο της ζωής από κύτταρα μοιάζει απόμακρο (και γιαυτό όχι ιδιαίτερα πειστικό), τότε σκεφτείτε και το εξής πιο οικείο παράδειγμα: αυτή τη στιγμή που διαβάζετε το παρόν κείμενο τί συμβαίνει; Σας το παρουσιάζει ο περιηγητής ιστοσελίδων του Διαδικτύου που χρησιμοποιείτε, ένα πρόγραμμα που τρέχει στον υπολογιστή-σας. Τί είναι ένα πρόγραμμα; Μήπως μοιάζει κάπως με τα λαμπιόνια του Τζίμη, αλλά σε πιο πολύπλοκη έκδοση; Πράγματι, για κάτι τέτοιο πρόκειται. Ο υπολογιστής περιέχει τσιπάκια στο εσωτερικό-του, τα οποία είναι οργανωμένα έτσι ώστε να περιέχουν μερικά δισεκατομμύρια bits (μηδενικά ή άσους), δηλαδή λαμπιόνια που αναβοσβήνουν! Όμως αναβοσβήνουν με τέτοιο συνδυασμένο τρόπο που παράγουν όλα τα προγράμματα που λειτουργούν στον υπολογιστή. Είναι υλικά τα προγράμματα; Και ναι, και όχι. Δεν πιάνονται με το χέρι, αλλά και δεν έχουν κάποια μαγική ουσία που τους “δίνει ζωή”. Όπως οι ζωντανοί οργανισμοί είναι ζωντανοί χωρίς να έχουν “ζωτική δύναμη” (élan vital), έτσι και τα προγράμματα λογισμικού κάνουν τα όσα κάνουν χωρίς να έχουν “λογισμική δύναμη”. Έχουν μάλιστα τόσες δυνατότητες παράστασης πληροφοριών, που οι περισσότεροι νοολόγοι (συμπεριλαμβανομένου και του συγγραφέα) είναι σχεδόν βέβαιοι οτι μια μέρα κάποια προγράμματα υπολογιστών θα μπορούν να κάνουν ρητές σκέψεις, που δεν θα διαφέρουν ουσιαστικά σε τίποτα από αυτές των ανθρώπων. Γι’ αυτό το θέμα όμως θα συζητήσουμε αργότερα (§6).

• Περί ψυχής
• 1. Ψυχές;
• 2. Ύλη
• 2.1 Αναφυόμενες ιδιότητες
• 2.2 Αναφυόμενες, αλλά και Ανακυκλούμενες!
• 3. Ζωή
• 4. Σκέψη
• 5. Ψυχή
• 5.1 Οι έννοιες: τα “μόρια” της νόησης
• 5.2 Η έννοια του “άλλου” και η έννοια του “εγώ”
• 5.3 Η Δυτική Σκέψη και η εξάρτησή της από την Ελλη...
• 6. Τεχνητές ψυχές;
• 6.1 Δυϊσμός: η φιλοσοφική άρνηση “με το έτσι θέλω”...
• 6.2 John Searle, ο πατριάρχης των αρνητών
• 6.3 Επιχειρήματα που υποστηρίζουν τη δυνατότητα κα...
• 6.4 Γιατί δεν έχουν υλοποιηθεί “τεχνητές ψυχές” μέ...
• 6.5 Κίνδυνοι από την υλοποίηση νοήμονων προγραμμάτ...
• 6.6 Πιθανά οφέλη από την υλοποίηση νοήμονων προγρα...