Πραγματεία για την Ανθρώπινη Φύση
1739 έως 1740 – Ντέιβιντ Χιουμ
Ντέιβιντ Χιουμ
Ο Χιουμ, στη φιλοσοφία του αλλά και στο πιο γνωστό του έργο, απορρίπτει αυτοστιγμεί τον Πλάτωνα και τάσσεται υπέρ του Εμπειρισμού, δηλώνοντας πως ιδέες παράγει μόνο η εμπειρία. Συνέδεε τα πάντα με την χαρά και τον πόνο και πίστευε πως ο άνθρωπος είναι ένα σύνολο διαφορετικών αισθήσεων που διαδέχονται η μία την άλλη όντας σε αέναη κίνηση και ροή.
Αγνοήθηκε στην εποχή του (αν και πλούτισε από την συγγραφή της Ιστορίας της Αγγλίας), όμως το όνομα του το επανέφερε ο Καντ που δήλωνε πως ξύπνησε από το δογματικό το λήθαργο από την Πραγματεία του Χιουμ.
Δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή τομέας της ανθρώπινης σκέψης (ανθρωπολογία, ψυχολογία, κοινωνιολογία, ιστορία) που να μην επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό από τον Χιουμ.
Εγκυκλοπαίδεια
1751 έως 1772 – Ντενί Ντιντερό
Ντενί Ντιντερό
Ντιντερό και Ζαν λε Ρον ντ’ Αλαμπέρ, με την πολύτιμη βοήθεια του Βολταίρου, κατάφεραν να ξεπεράσουν κάθε δυσκολία και αντιξοότητα (όπως την λογοκρισία της εποχής και την εκκλησία) και έφτιαξαν το κλειδί που θα άνοιγε ακόμα και στους πιο ταπεινούς ανθρώπους την πόρτα της γνώσης.
Στη θεωρία βέβαια, μιας και η πρωτότυπη Εγκυκλοπαίδεια κυκλοφόρησε σε μόλις 4.000 αντίτυπα και λόγω της υψηλής τιμής, δεν πούλησε!
Παρέμεινε όμως ένα μνημειώδες και υποδειγματικό έργο του 17ου αιώνα, μιας και οι συγκυρίες (συγκέντρωση της γνώσης και η ανακάλυψη της τυπογραφίας) το έφεραν σε μια εποχή που ο κόσμος άλλαζε με γοργούς ρυθμούς και η Εγκυκλοπαίδεια έγινε το σύμβολο αυτής της αλλαγής.
Λεξικό της Αγγλικής Γλώσσας
1755 – Σάμιουελ Τζόνσον
Σάμιουελ Τζόνσον
Αν και ο Τζόνσον ήταν κάπως ελιτιστής και θεωρούσε πως η γλώσσα, αν και αλλάζει, εκφυλίζεται όταν δεν ακολουθεί κάποιους κανόνες, κατάφερε να καταστήσει τα λεξικά ως προς την πιο έγκυρη πηγή για να βρεθεί η ερμηνεία μιας λέξης. Αυτό φυσικά δεν είναι η απόλυτη αλήθεια.
Στη μέθοδο του, ο Τζόνσον απέφυγε να κάνει καταγραφή όλων των γραπτών χρήσεων των αγγλικών λέξεων, όμως ούτε ήθελε να κάνει απλή καταγραφή. Επέλεξε μια “χρυσή εποχή” από την οποία θα ξεκινούσε και αποφάσισε να συντάξει ένα λεξικό από τους “καλύτερους” συγγραφείς. Έδωσε δηλαδή μεγάλη βάση στη λογοτεχνία.
Η συμβολή του Τζόνσον δεν είναι στην αγγλική γλώσσα αλλά στα λεξικά καθώς κατάλαβε πως η γλώσσα αλλάζει εκ των έσω, από τη χρήση, αλλά και με την συμβολή μερικών καλών συγγραφέων που αφουγκράζονται τον καθημερινό λόγο.
Ο Αγαθούλης / Καντίντ
1759 – Βολταίρος
Βολταίρος
Ήταν αντιφατικός, είχε όμως εκπληκτικό ταλέντο ως συγγραφέας ενώ με τα έργα του κατάφερε να αποκτήσει και περιουσία.
Οι λάτρεις του έχουν διαβάσει σίγουρα τον Αγαθούλη. Το βιβλιαράκι που πολλοί αποκάλεσαν “θαύμα”), καταφέρνει να εκφράσει κι ίσως να συμφιλιώσει τις δύο αντίθετες πλευρές της φύσης του: την προσωπική του αισιοδοξία και τον ιστορικό του πεσιμισμό! Εκείνος συνόψιζε την εποχή και ο Αγαθούλης εκείνον.
Ο Αγαθούλης ανήκει σε ένα λογοτεχνικό είδος που επινόησε και τελειοποίησε ο Βολταίρος: το φιλοσοφικό αφήγημα. Σε αυτή την πνευματική του αυτοβιογραφία, διδάσκει πως ο άνθρωπος καλά θα κάνει να φροντίσει τον κήπο του, να ασχολείται με τη ζωή του αντί να ανακατεύεται σε αυτές των άλλων. Μιλά όμως γι’ αυτόν τον κήπο δηλώνοντας καθαρά όχι εγωισμό αλλά συνεργασία.
Η ίδια η ιστορία αποθεώνει τη λογική. Ο κόσμος χωρίς αυτή, είναι τυχαίος και χωρίς σκοπό. Μία άποψη που γοήτευσε τους πάντες, θρησκευόμενους ή μη.
Κοινή Λογική
1776 – Τόμας Πέιν
Τόμας Πέιν
Σε αυτό το έργο, ο Πέιν υποστηρίζει θαρραλέα την ανεξαρτησία, με το ακαταμάχητο επιχείρημα πως είναι αναπόφευκτη, ενώ η επιρροή συγγραφέα και βιβλίου στην Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας είναι τεράστια.
Η “Κοινή Λογική” έχει όλες τις αρετές (αλλά και τα μειονεκτήματα) ενός έργου που δικαιώθηκε από τα γεγονότα. Είναι βέβαια προσεκτικός στις γενικές του πολιτικές απόψεις, λέγοντας π.χ. πως μία κυβέρνηση είναι αναγκαίο κακό, αργότερα όμως, στα “Ανθρώπινα Δικαιώματα”, διευκρινίζει πως θεωρεί “φυσικό” το δικαίωμα ενός λαού να πετύχει από τις κυβερνήσεις του συντάξεις γήρατος, ιατρική περίθαλψη και παιδεία.
Ο Πέιν, παρά τις φοβερά ριζοσπαστικές του ιδέες, έγινε αντιπαθής σε πολύ λίγους. Μίλησε ανθρώπινα και σε μια εποχή που ζητούσε κάτι τέτοιο. Ακόμα και όσοι εφάρμοζαν διαφορετικά πράγματα απ’ όσα έλεγε ο διάσημος στοχαστής (πχ ο πρωθυπουργός της Αγγλίας), παραδέχονταν το σωστό της κοινής λογικής του Πέιν.
Φυσικά, όπως σχεδόν με όλους τους “μεγάλους”, υπήρξε μια εποχή που εκείνοι που τον λάτρεψαν, τον έβλεπαν τώρα σαν εμπόδιο στα σχέδια τους. Ο ίδιος ο πρόεδρος Ρούζβελτ που πάτησε πάνω στη θεωρία του, τον αποκάλεσε αργότερα άθεο και επικίνδυνο. Ο Πέιν, επιστρέφοντας στην Ευρώπη, κινδύνεψε να εκτελεστεί στην Γαλλία ενώ όταν πέθανε, η εφημερίδα Times έγραψε: “Έζησε πολύ, ωφέλησε λίγο και έβλαψε πολύ“. Μάλλον όχι και το πιο επιτυχημένο σχόλιο της ιστορίας της.
Έρευνα για τη Φύση και τα Αίτια του Πλούτου των Εθνών
1776 – Άνταμ Σμιθ
Άνταμ Σμιθ
Η κεντρική ιδέα στο σύστημα αξιών του Σμιθ είναι επηρεασμένη από τη φιλοσοφία του φίλου του Χιουμ, και υπερασπίζεται την καλοσύνη της συμπεριφοράς. Η συμπόνια που συναντάμε στους ανθρώπους, τους κάνει να ενδιαφέρονται ορθολογικά για την ευημερία των συνανθρώπων τους!
Επηρεασμένος και από τους Στωικούς πίστευε πως ο τέλεια ενάρετος άνθρωπος ελέγχει απόλυτα τα θετικά και αρνητικά του συναισθήματα και είναι αφοσιωμένος στα αυθεντικά και αλληλέγγυα αισθήματα των άλλων.
Η μεγαλύτερη πάντως συμβολή του Σμιθ και της “Έρευνας”, έγκειται στην έμφαση που έδιναν στην εξειδίκευση της εργασίας για τη δημιουργία του πλούτου. Στάθηκε υπεραισιόδοξος για την ελεύθερη αγορά όμως δεν θα μπορούσε ποτέ η αγορά να είναι ελεύθερη με την καλή έννοια που όριζε εκείνος.
Ίσως το πιο ελκυστικό προσόν του ήταν η απέχθεια προς τον καπιταλισμό που δέσποζε παρά τον πραγματισμό του.
H Παρακμή και η Πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας
1776 έως 1787 – Έντουαρντ Γκίμπον
Έντουαρντ Γκίμπον
Οι ιστορικοί τον επαίνεσαν, όμως ο Κλήρος τον κατηγόρησε για ανειλικρίνεια και λογοκλοπία. Συνέτριψε τους κατήγορους του με το έργο του “Υπεράσπιση“.
Στο έργο του ο Γκίμπον “φιλολογίζει” με την καλή έννοια. Έγραφε ιστορία από τις μελέτες του, στηριζόταν όμως σε μια πληθώρα γεγονότων τα οποία είχαν καταγράψει ιστοριογράφοι που δεν φιλοδοξούσαν ή φοβόντουσαν να βγάλουν συμπεράσματα.
Αν και υποτιμάει το θρησκευτικό συναίσθημα, ανταμείβει τον αναγνώστη με την απόλυτη και ακριβή εξιστόρηση των φρικαλεοτήτων που διαπράχθηκαν στο όνομα της θρησκείας.
Κριτική του Καθαρού Λόγου
1781/αναθεωρήθηκε το 1787 – Ιμάνουελ Καντ
Ιμάνουελ Καντ
Ο πυρήνας της φιλοσοφίας του Καντ ανέτρεπε όσα είχαν ειπωθεί μέχρι τότε από προσωπικότητες όπως ο Λοκ, ο Μπέρκλι και ο Χιουμ. Εκείνοι έλεγαν πως η γνώση μας πρέπει να προσαρμόζεται στα αντικείμενα. Εκείνος αναρωτήθηκε μήπως τα πράγματα θα έπρεπε να προσαρμόζονται στη γνώση μας και τερμάτισε μια και καλή την αδιαλλαξία του σκεπτικισμού που τον θεωρούσε ευθανασία του καθαρού λόγου.
Για το Θεό φάσκει και αντιφάσκει, βρίσκοντας τις συνηθισμένες “αποδείξεις” περί ύπαρξης του φιλοσοφικά σαθρές, από την άλλη όμως υποστηρίζει πως αφού υπάρχει αρετή πρέπει να υπάρχει και Θεός. Αναζήτησε όλα τα είδη γνώσης, δεν περιορίστηκε π.χ. τον εμπειρισμό του Χιουμ και για να το πετύχει αυτό έστησε ένα περίεργο παιχνίδι με a priori προτάσεις (που δε νομίζω πως έχω τα φόντα να αναλύσω).
Μίλησε για την κατηγορική προσταγή, το νόμο μας λέει ποιο είναι το καθήκον που μας οδηγεί στις ηθικές πράξεις. Έλεγε: “Οι πράξεις μας θα πρέπει να υπακούουν σ’ εκείνη την αρχή που θα θέλαμε να είναι οικουμενικός νόμος“.
Ο Καντ υπήρξε θαυμάσιο παράδειγμα των αρετών και των ορίων του φιλοσόφου. Διάνοια, επίδοξος ποιητής, τελικά μπόρεσε να βρει έναν τρόπο να φέρει αυτά τα δύο πράγματα κοντά και να αφήσει το πνευματικό του στίγμα στην ανθρώπινη ιστορία.
Κοντοζυγώνοντας τους πιο κοντινούς μας αιώνες, ανακαλύπτουμε πως πολλά από τα θέματα που θα συναντήσουμε στα βιβλία της λίστας μας δεν έχουν λυθεί και κάτι τέτοιο μάλλον δεν θα γίνει γρήγορα.
Οι φιλοσοφίες των ανθρώπων, ακόμα και οι επιστημονικές ανακαλύψεις, παίρνει καιρό μέχρι να χωνευτούν, να αφομοιωθούν, ακόμη και να απορριφθούν.
Εξομολογήσεις
1781 – Ζαν Ζακ Ρουσσώ
Αντιφατικός μέχρι τα μπούνια, άνθρωπος που ξεκινάει το “Κοινωνικό Συμβόλαιο” του με την πρόταση “Ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος, αλλά είναι παντού αλυσοδεμένος“, αλλά καταλήγει να δικαιολογεί και να υποστηρίζει αυτές τις αλυσίδες, δεν θα μπορούσε παρά να προκαλέσει τεράστιες αντιδράσεις από οπαδούς και εχθρούς και να επηρεάσει τις μεγάλες μάζες.
Ζαν Ζακ Ρουσσώ
Περιέγραψε τον εαυτό του με άπειρη ματαιοδοξία, όχι όμως καλοσύνη. Έβαλε τα θεμέλια της αυτογνωσίας, στο πρόσωπο του καθρεφτίστηκε ο άνθρωπος, ενώ παρέδωσε το πνεύμα του σε κάτι τύπους σαν το Νίτσε.
Όχι κι άσχημα για έναν συγγραφέα που τον έχουν περιγράψει ως μπερδεμένο, εγωιστή και καβγατζή!
Στοχασμοί για την Γαλλική Επανάσταση
1790 – Έντμουντ Μπερκ
Έντμουντ Μπερκ
Ο Μπερκ, όπως και πάρα πολλοί την εποχή εκείνη, τρομοκρατήθηκαν από το ξέσπασμα και τις “επιτυχίες” της Γαλλικής Επανάστασης, και αυτός όπως και οι υπόλοιποι, άρχισε να γράφει κείμενα προσπαθώντας να εξηγήσει το φαινόμενο. Κι έτσι, αυτό που ξεκίνησε ως ένα απλό γράμμα σε ένα νεαρό του φίλο στη Γαλλία, κατέληξε ολόκληρη διατριβή στην οποία υποστήριζε τη “γενναία, ρυθμιζόμενη και ηθική ελευθερία“. Αυτό, έγραφε, δεν σήμαινε ρήξη των δεσμών με το παρελθόν, κάτι που έκανε η Γαλλική Επανάσταση. Η μόνη δυνατή συνέπεια αυτής της επανάστασης, προφήτευε, θα ήταν μια στρατιωτική δικτατορία.
Οι “Στοχασμοί” του, έκαναν μεγάλη εντύπωση σε ολόκληρη την Ευρώπη και έκανε πολλές εξουσίες να λανσάρουν τους κινδύνους των επαναστάσεων όπως ακριβώς τους περιέγραψε ο Μπερκ, ο οποίος όμως ποτέ δεν είπε τι πρέπει να κάνει ένας λαός όταν εξαντλήσει τα ειρηνικά μέσα.
Υπεράσπιση των Δικαιωμάτων της Γυναίκας
1792 – Μαίρη Γούλστονκραφτ
Μαίρη Γούλστονκραφτ
Φυσικά επί πολλά χρόνια, η Γούλστονκραφτ χαρακτηριζόταν ως μια πρόστυχη με αισχρές, αηδιαστικές και ξεδιάντροπες ιδέες. Ορισμένοι άνδρες της επιτέθηκαν με λύσσα και χυδαία.
Η ίδια, παθιασμένη και επαναστάτρια, έγραψε μία πολεμική που ήθελε να ακουστεί, κι έτσι παρέλειπε μερικά επιχειρήματα. Είναι όμως γελοίο οι σύγχρονες φεμινίστριες να την κατηγορούν για μισογυνισμό, ισχυριζόμενες πως δεν της άρεσε που είναι γυναίκα. Ναι, πιθανότατα σε εκείνους τους καιρούς και παλιότερα φυσικά, σε ελάχιστες γυναίκες άρεσε να είναι γυναίκες με τον τρόπο που είχαν ορίσει οι άντρες.
Η Μαίρη συμβούλεψε τις γυναίκες να παλέψουν εναντίων των ψεύτικων κατηγοριών που τους απευθύνουν οι άντρες. Υποστήριζε πως οι θα πρέπει να μάθουν να σκέπτονται και να αρνούνται τον ρόλο τους ως μόνιμη ιδιοκτησία του άντρα.
Η Μαίρη έκανε ότι μπορούσε και δημοσίευσε ένα πρωτοποριακό έργο, σε μια εποχή που οι γυναίκες ακόμα δεν είχαν αρχίσει να μορφώνονται.
Περί Πολιτικής Δικαιοσύνης
1793 – Γουίλιαμ Γκόντγουιν
Πρώτα απ’ όλα, η –όχι και τόσο- άχρηστη πληροφορία της ημέρας, η Μαίρη Γούλστονκραφτ (βλέπε ακριβώς από πάνω) υπήρξε παντρεμένη με τον Γουίλιαμ Γκόντγουιν και πέθανε πάνω στη γέννα της κόρης τους, της Μαίρη Σέλεϋ που στα 17 της έγραψε τον Φρανκεστάιν!
Γουίλιαμ Γκόντγουιν
Το διάσημο βιβλίο του παραμένει ο σαφέστερος οδηγός του αναρχικού. Δεν θα βρείτε κάτι αντίστοιχο του τσελεμεντέ, αλλά κείμενα που επηρέασαν τη γενιά που ενθουσιάστηκε με τη Γαλλική Επανάσταση, πολλούς διανοούμενους, σχεδόν όλους τους σοσιαλιστές και φυσικά τους αναρχικούς.
Ο Γκόντγουιν πρόσφερε στους αναγνώστες του έναν προβληματισμό για τη φιλοσοφική βάση του κράτους. Το βασικό του επιχείρημα είναι πως όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι και άρα το κράτος διαφθείρει τους κυβερνήτες και τους υπηκόους του δημιουργώντας ανισότητες. Μόνο αν η κοινωνία είναι απολιτική μπορεί να προσφέρει τα φυσικά ευεργετήματα από τα οποία προκύπτει δικαιοσύνη και ισότητα.
Ο Γκόντγουιν υπήρξε υπερβολικά αισιόδοξος και πρέσβευε ότι οι άνθρωποι στοχεύουν στη μεγαλύτερη δυνατή ευτυχία. Αυτό έφερε τον ίδιο και τη φιλοσοφία του μπροστά σε πολλές δυσκολίες όμως δεν έπαψε στιγμή να χαρίζει ελπίδα στους ανθρώπους.
Δοκίμιο για την Αρχή του Πληθυσμού
1798/αναθεωρήθηκε το 1803 – Τόμας Ρόμπερτ Μάλθους
Τόμας Ρόμπερτ Μάλθους
Ο μαλθουσιανισμός θεωρείται λανθασμένη ερμηνεία του Μάλθους, όμως ο τελευταίος έκανε ότι μπορούσε για να προλάβει τη φήμη του. Δεν είναι τυχαίο πως έγινε εργαλείο της ακροδεξιάς σκέψης.
Κατά το “Δοκίμιο“, ο πληθυσμός αυξάνεται γεωμετρικά ενώ τα μέσα διατροφής αριθμητικά. Προέβλεπε πως ο πληθυσμός θα διπλασιαζόταν σε εικοσιπέντε χρόνια και μόνο ο πόλεμος, η πείνα και οι επιδημίες θα έσωζαν την κατάσταση. Οι εύπορες τάξεις φυσικά και υιοθέτησαν τις απόψεις του Μάλθους ενώ ο ίδιος απέκτησε τη φήμη ως αυθεντία σε θέματα πληθυσμού. Σε πολλές περιόδους της Ιστορίας, υπήρξαν κάποιοι που χρησιμοποίησαν τον μαλθουσιανισμό για να κρατήσουν χαμηλά τους μισθούς (βρε τι μου θυμίζει, τι μου θυμίζει).
Η Κίνα είναι η πρώτη χώρα που εφάρμοσε εν μέρει την μαλθουσιανή πολιτική ενώ οι πιο απαισιόδοξοι οικολόγοι, ισχυρίζονται πως η προφητεία του Μάλθους μπορεί να επαληθευτεί στο μέλλον.
Φαινομενολογία του Πνεύματος
1807 – Γκέοργκ Βίλχελμ Φρίντριχ Χέγκελ
Γκέοργκ Βίλχελμ Φρίντριχ Χέγκελ
Δεν βρήκε αρκετό τον Καντ που αρνούνταν την πιθανότητα γνώσης του ίδιου του πράγματος και έγινε εμπειριστής θεωρώντας πως η γνώση εκπορεύεται από τη λογική.
Η ουσία της φιλοσοφίας του είναι ότι η ιστορία είναι νους που αποκτά επίγνωση του εαυτού του. Εγκατέλειψε την παραδοσιακή λογική και επέστρεψε στην διαλεκτική του Σωκράτη και των Στωικών.
Η αντίληψη του πως το κράτος αποτελεί την πραγματικότητα της Εξέλιξης του Νου προς την Ένωση με τη Λογική, είναι επικίνδυνη και δεν έχει σχέση με την πραγματικότητα, όσο κι αν οι εγελιανοί θεωρούν πως είναι άδικο να σχετίζουμε τη σκέψη του Χέγκελ με μορφές όπως ο Χίτλερ και ο Στάλιν.
Τα πάνω κάτω στο σύστημα του Χέγκελ θα φέρει ο Μαρξ, αντικαθιστώντας το πνεύμα (ή νου) με την ύλη.
Η επιρροή του Χέγκελ υπήρξε τεράστια: Οι “παλιοί” εγελιανοί στηρίχτηκαν πάνω του για να ενισχύσουν τον προτεσταντισμό και οι “νέοι” ή “αριστεροί”, για να αλλάξουν τον κόσμο. Ο απόλυτος ιδεαλισμός του έγινε σημείο εκκίνησης για πολλούς φιλοσόφους στην Αγγλία και την Αμερική.
Ο Κόσμος ως Βούληση και Παράσταση
1819 – Άρτουρ Σοπενχάουερ
Άρτουρ Σοπενχάουερ
Διαμόρφωσε πάντως νωρίς την φιλοσοφία του ενώ η έκδοση του αριστουργήματος του δεν τον έκανε γνωστό. Η δόξα ήρθε ξαφνικά το 1851 με την έκδοση του αφοριστικού “Πάρεργα και Παραλειπόμενα“.
Ο Σοπενχάουερ ξεκινάει από δύο συλλογισμούς. Ο ένας φιλοσοφικός: Επαναλαμβάνει τον Καντ, ταυτίζει το πράγμα καθαυτό με την βούληση αλλά δίνει δικό του νόημα στη λέξη. Ο άλλος πηγάζει από μια συναισθηματική πεποίθηση που δεν αναγνωρίστηκε ανοιχτά από πολλούς φιλοσόφους. Βασίζεται στο μίσος και στον φόβο του προς την σκληρότητα.
Επηρεάστηκε από τον ινδουισμό και το βουδισμό, όμως ο κόσμος του Σοπενχάουερ είναι τυφλός και παράλογος. Η τέχνη, και κυρίως η μουσική, είναι μεγάλη παρηγοριά. Η μόνη λύση είναι η αυταπάρνηση.
Εντυπωσίασε περισσότερο τους συγγραφείς παρά τους φιλοσόφους, ενώ το έργο του επιστρέφει κάθε φορά που καινούργιοι πόλεμοι φέρνουν μεγάλες απογοητεύσεις. Είναι ειρωνικό όμως, πως τώρα τα λόγια του μας δίνουν τροφή για σκέψη και μας ανακουφίζουν.
Για τον ίδιο κυκλοφορούν αμέτρητα ανέκδοτα ενώ λέγεται πως δεν ήταν συμπονετικός. Κάτι που όμως δεν φαίνεται για αλήθεια, μιας και την μεγάλη περιουσία του την άφησε στους φτωχούς.
Μαθήματα Θετικής Φιλοσοφίας
1830 έως 1842 – Αύγουστος Κοντ
Αύγουστος Κοντ
Πίστεψε πως ο άνθρωπος, μέσω της επιστήμης, μπορεί να ελέγξει τον κόσμο. Προσπαθούσε να απορρίψει τα υπερφυσικά αίτια και να δημιουργήσει μία μη θρησκευτική εκκλησία.
Αναγνωρίζουμε στον Κοντ πως δεν περιττολογεί και παραμένει εξελικτικός στις απόψεις του. Πιστεύει πως κανένας κλάδος γνώσης δεν μπορεί να προοδεύσει πραγματικά αν δεν εξελιχθεί από το “πρωτόγονο” στάδιο. Υπήρξε πολύ σχολαστικός στις παρατηρήσεις του ενώ ήταν επίσης πεπεισμένος πως ότι δεν ήταν επιστημονικό ήταν καθαρή ανοησία.
Ο Κοντ κατανοούσε τα πάντα τόσο τέλεια, που ίσως στην πραγματικότητα να μην κατανοούσε τίποτα απολύτως!
Περί Πολέμου
1832 – Καρλ Μαρί φον Κλάουζεβιτς
Καρλ Μαρί φον Κλάουζεβιτς
Κυνικά έλεγε πως: “Ο πόλεμος δεν είναι παρά η συνέχιση της πολιτικής συναλλαγής με άλλα μέσα”
Μια σειρά τέτοιων τσιτάτων, που όμως περιγράφουν ακριβώς τη σκέψη των πολεμοκάπηλων αυτού του κόσμου, οφείλει την φήμη του.
Δεν ήταν τρελός μιλιταριστής, ήταν όμως ρεαλιστής και ήθελε να δώσει τις σωστές διαστάσεις του πολέμου. Δεν τον παρομοίαζε με την τέχνη αλλά με το εμπόριο. Δεν είναι τυχαίο που στην Αμερική πολλές σχολές διοίκησης επιχειρήσεων ορκίζονται στον Κλάουζεβιτς.
Ανιαρός ως συγγραφέας, ασαφής ως προς την πράξη, γεμάτος μελοδραματικούς ιδεαλισμούς, ο Κλάουζεβιτς είναι το αρχέτυπο της στρατιωτικής ιδιοφυίας. Απορρίπτει την ιδέα του πολέμου για τον πόλεμο ενώ πιστεύει πως ο στρατιωτικός πρέπει να είναι και πολιτικός. Θαυμαστής του βοναπαρτισμού, ζητούσε η διεξαγωγή του πολέμου να βρίσκεται στα χέρια των απλών πολιτών.
Δεν είδε όμως πως οι ιδέες του, που θεωρήθηκαν ξεπερασμένες στη διάρκεια του πρώτου παγκόσμιου πολέμου, θα επανέρχονταν στο προσκήνιο από προσωπικότητες όπως ο Χίτλερ.
Είτε – Είτε
1843 – Ζερέν Κίρκεγκορ
Ζερέν Κίρκεγκορ
Γνωστός στην Κοπεγχάγη ως φανατικός πολέμιος του εκκλησιαστικού κατεστημένου, θεωρούσε μοναρχία και εκκλησία θεσμούς ξεπερασμένους που σφετερίζονται τον ρόλο της θρησκείας. Η απάντηση πίστευε πως βρίσκετε σε μια ζωή γεμάτη αγάπη, ενώ αρνήθηκε να γίνει ιερέας.
Το “Είτε-Είτε” είναι το πιο γοητευτικό από τα έργα του. Στον πρώτο τόμο μιλάει για την ηδονιστική, την “αισθητική” ζωή όπως την αποκαλεί ειρωνικά ενώ στον δεύτερο παρουσιάζει την εναλλακτική λύση: τη στοχαστική ζωή που όμως δεν την χαρακτηρίζει η εσωστρέφεια.
Στο “Είτε-Είτε” αναλύεται εκτενώς η μυθική φιγούρα του Δον Ζουάν: η σεξουαλική του ενέργεια προκύπτει από τον φόβο. Η συμβολή του Κίρκεγκορ στην αυτοανάλυση είναι ανεκτίμητη. Ίσως όμως η μεγαλύτερη του συμβολή να είναι η απόδειξη πως ο εγελιανισμός περιφρονεί βαθιά το άτομο.
Λ
ίγο πριν μπούμε στον 20ο αιώνα, τα μεγάλα πνεύματα του 19ου σπέρνουν τα χωράφια που θα θερίσουν οι επόμενοι (σάμπως αυτό δεν γινόταν πάντοτε).Η φιλοσοφία μπαίνει σε πιο πρακτικά μονοπάτια και τα βιβλία αλλάζουν τον κόσμο τη στιγμή που δημοσιεύονται.
Ο καιρός των μεγάλων αλλαγών, με τη βοήθεια των θαυμαστών επιστημονικών ανακαλύψεων, θέτει καινούργια ερωτήματα και απαντήσεις που λίγα χρόνια πριν κανείς δεν θα τολμούσε να δώσει.
Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος
1848 – Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς
Μπαίνει στη λίστα αυτό και όχι το Κεφάλαιο, γιατί τους δύο τελευταίους τόμους του Κεφαλαίου τους επιμελήθηκε μόνος του ο Ένγκελς, ενώ οι μελετητές του Μαρξ λένε πως ούτε τον πρώτο είχε τελειώσει.Παρότι ο Μαρξ δεν διαβάζεται εύκολα, το Μανιφέστο είναι γραμμένο απλά ώστε να γίνεται κατανοητό από τους εργάτες, τους οποίους και προτρέπει να ενωθούν σε μια επανάσταση εναντίον της μοίρας τους. Η ουσία του έργου συνοψίζεται στην περίφημη έκφραση:
“Οι φιλόσοφοι ερμήνευσαν τον κόσμο με διάφορους τρόπους. Σημασία, όμως, έχει να τον αλλάξουμε“.
Karl Marx – Friedrich Engels
Ο Μαρξ επηρεασμένος από τον Άνταμ Σμιθ, πίστευε πως η μάχη θα κρινόταν στο πεδίο βιομηχανικής παραγωγής. Όταν τελείωνε η μάχη, όλοι θα ήταν ελεύθεροι. Παρατήρησε πως η ανθρώπινη εργασία παρήγαγε μια υπεραξία μεγαλύτερη από αυτή που χρειαζόταν για την ικανοποίηση των αναγκών του ανθρώπου. Το πλεόνασμα γινόταν κεφάλαιο των ιδιοκτητών των μέσων παραγωγής. Ο Μαρξ προέβλεψε ότι η επιδείνωση της κατάστασης του προλεταριάτου θα κατέληγε σε έκρηξη.
Ο μαρξισμός-λενινισμός υπήρξε η πρώτη κοσμική θρησκεία και αν και η σοβιετική εκδοχή κατέρρευσε η μαρξιστική θεωρία παραμένει ζωντανή και επίκαιρη. Η γενική διαπίστωση ότι το καπιταλιστικό σύστημα δεν ταιριάζει στην ανθρώπινη φύση, εξακολουθεί να είναι πειστική.
Πολιτική Ανυπακοή
1849 – Χένρι Ντέιβιντ Θορό
Henry Thoreau
Αξιόλογος ποιητής, ντροπαλός με τις γυναίκες αλλά ομιλητικότατος, υπήρξε δύσκολος και σοβαρός άνθρωπος. Θα θυμάστε τα περίφημα λόγια του στην ταινία “Ο Κύκλος των χαμένων ποιητών“: “Πήγα στο δάσος επειδή ήθελα να ζήσω λιτά, να αντιμετωπίζω μόνο τα ουσιαστικά γεγονότα της ζωής, να μάθω έγκαιρα όσα έχει να μου διδάξει και όχι να ανακαλύψω λίγο πριν πεθάνω ότι δεν έχω ζήσει.”
Η Πολιτική Ανυπακοή είναι γλαφυρή και ειλικρινής. Σε αυτόν, όπως και σε πολλούς άλλους ευφυείς ανθρώπους συνέβη το ίδιο πράγμα: ήταν αναρχικός, αλλά έβλεπε ότι ο αναρχισμός θα αποτύγχανε κι έτσι ήθελε μια εξουσία που θα ήταν αόρατη.
Ο Θορό φοβόταν την «αγριότητα» αλλά δεν την εξομοίωνε με την επανάσταση όπως ο Μπερκ, αλλά με το “συντηρητικό του κόσμο”».
Η Καταγωγή των Ειδών
1859 – Κάρολος Δαρβίνος
Παιδί του Διαφωτισμού, ο Δαρβίνος συνέθεσε και τεκμηρίωσε τη θεωρία της Μεταμόρφωσης, συμπληρώνοντας ιδανικά τις ιδέες του Εμπεδοκλή, του Αναξίμανδρου και των Κινέζων μελετητών. Η θεωρία της Κληρονομικότητας διατυπώθηκε αργότερα από τον Μέντελ.
Charles Darwin
Τα στοιχεία έδειχναν πως όλα τα πλάσματα πρέπει να είχαν έναν κοινό πρόγονο. Είχε ανατραφεί με το δόγμα ότι ο Θεός δημιούργησε κάθε είδος ξεχωριστά, οι παρατηρήσει του όμως τον έκαναν να αμφιβάλλει γι’ αυτό. Στεναχωριόταν που προκαλούσε πόνο στη γυναίκα του και του φίλους του, που είδαν τη θεωρία του σαν πρόκληση στο χριστιανισμό.
Εμπνευσμένος από το Δοκίμιο για την Αρχή του Πληθυσμού του Μάλθους πήρε από το βιβλίο αυτό την αρχή του αγώνα για επιβίωση. Την απόφαση του Δαρβίνου να εκδώσει την Καταγωγή, την επίσπευσε μια επιστολή προς το πρόσωπο του από τον φυσιοδίφη και μελετητή του Μάλθους, Άλφρεντ Ράσελ Γουάλας, που είχε κάνει μελέτες στη λεκάνη του Αμαζονίου και το αρχιπέλαγος της Μαλαισίας, και κατέληγε σε ταυτόσημα συμπεράσματα με τον Δαρβίνο. Τον Ιούλιο του 1858, οι δύο άντρες παρουσίασαν από κοινού ένα κείμενο στη Λίνεαν Σοσάιετι.
Η συμβολή του Δαρβίνου μέσα από το έργο του ήταν η σύλληψη της φυσικής επιλογής. Σήμερα η διαμάχη γίνεται στο πεδίο της κληρονομικότητας αλλά κανείς δεν αμφισβητεί πως η φυσική επιλογή υπάρχει.
Περί Ελευθερίας
1859 – Τζον Στιούαρτ Μιλ
John Stuart Mill
Αυτό που ο Μιλ ήθελε πάνω απ’ όλα στο Περί Ελευθερίας ήταν να μπορούν να ζουν οι άνθρωποι όπως τους αρέσει, υπό την προϋπόθεση ότι δεν βλάπτουν τους άλλους. Τα επιχειρήματα του όμως έρχονται σε σύγκρουση με τη λογική και αποτυγχάνουν. Ο ωφελιμισμός ήταν πάντα μια πολύτιμη απόπειρα μετακίνησης από μια καθαρά εγωιστική θέση σε μια ηθική, με σκοπό την βελτίωση της ποιότητας. Για τον Μιλ δεν μπορούν να λυθούν τα πάντα και μόνον με τη λογική.
Πάντως, παρά το διάτρητο των επιχειρημάτων, ο Μιλ και οι άλλοι ωφελιμιστές έκαναν ότι μπορούσαν για να μη μοιάζουν οι κυβερνήσεις μ’ εκείνη του Καλβίνου στη Γενεύη. Και σίγουρα βοήθησαν τους ανθρώπους περισσότερο απ’ όσο τους δυσκόλεψαν — αν το έκαναν.
Πρώτες Αρχές
1862 – Χέρμπερτ Σπένσερ
Herbert Spencer
Εξαιρετικά δημοφιλής στην εποχή του, ειδικά μεταξύ των αναγνωστών της εργατικής τάξης που διψούσαν για γνώση. Ο Σπένσερ τράβηξε την σκανδάλη της επανάστασης στην εκπαίδευση. Δημοσίευσε δύο βιβλία για την εξέλιξη πολύ πριν την Καταγωγή του Δαρβίνου.
Κατά τη φιλοσοφία του Σπένσερ, το μόνο που αποδεικνύουν όλες οι επιστήμες είναι ότι τίποτα δεν είναι καταληπτό. Συμπέραινε ακόμα πως, αφού στη φύση επιβιώνει ο ικανότερος, και στην κοινωνία επιβιώνει (και πρέπει να επιβιώνει) ο δυνατότερος και ο πιο αδίστακτος. Ο Σπένσερ όμως παρερμήνευσε τη λειτουργία της φύσης και προσπάθησε λανθασμένα να εφαρμόσει τους νόμους της στην κοινωνία.
Είχε σκληρές και απάνθρωπες απόψεις, και γι’ αυτό δεν «χώρεσε» στον 20ο αιώνα, όμως το δεύτερο μισό του 19ου συγκλονίστηκε από το λόγο του και τις προθέσεις του.
Έρευνες σε Υβρίδια Φυτών
1866 – Γκρέγκορ Μέντελ
Gregor Mendel
Ύστερα από πειράματα που έκανε καλλιεργώντας μπιζέλια σε ένα τμήμα του μοναστηριακού κήπου, διατύπωσε το νόμο του χωρισμού ή της διάκρισης και το νόμο της ανεξαρτησίας.
Σήμερα το όνομα του συνδέεται σπάνια με την ιστορία της γενετικής, που τώρα υπάγεται στον κλάδο της μοριακής βιολογίας. Είναι κατανοητό όμως πως εκείνος είναι που έβαλε τις βάσεις.
Επηρέασε τρομακτικά τους επιστήμονες του 20ου αιώνα και η απλή του εργασία στον κήπο ενός μοναστηριού έμελε να παίξει σημαντικότατο ρόλο στην εξέλιξη της γενετικής και όχι μόνο.
Πόλεμος και Ειρήνη
1868 έως 1869 – Λέων Τολστόι
Να ‘μαστε πάλι στα λημέρια μου. Λογοτεχνία επικών διαστάσεων. Η επιρροή του Τολστόι υπήρξε τεράστια ενώ ο σεβασμός που αποπνέει η φιγούρα του μάγεψε ακόμα κι εκείνους που απορρίπτουν κάθε ιδέα περί δικαιοσύνης, καλοσύνης και αναρχισμό.
Leo Tolstoy
Το Πόλεμος και Ειρήνη είναι το σπουδαιότερο μυθιστόρημα του κόσμου. Η αίσθηση της αμεσότητας είναι μοναδική. Το συμπέρασμα που βγαίνει είναι πως η ζωή συνεχίζεται σε πείσμα των μυθιστορημάτων. Αυτό ίσως είναι κι η μοναδική αδυναμία του έργου. Η φιλοσοφία του Τολστόι πως όλα είναι προκαθορισμένα. Ένα ιδιαίτερο πεπρωμένο που το φτιάχνουν μόνο οι μεγάλοι άνθρωποι και τα μεγάλα γεγονότα.
Το Πόλεμος και Ειρήνη ίσως, ίσως λέμε, να μην είναι τέλειο. Αλλά με την εντελώς ανθρώπινη και πειστική περιγραφή ενός απειλούμενου με εισβολή έθνους και των επιπτώσεων της βίας και του πολέμου στους ανθρώπους, ο ηθικολόγος Τολστόι πετυχαίνει ό, τι δεν θα μπορούσε ποτέ να πετύχει ως ιεροκήρυκας.
Πραγματεία περί Ηλεκτρισμού και Μαγνητισμού
1873 – Τζέιμς Κλερκ Μάξγουελ
James Clerk Maxwell
Από τον απρόβλεπτο συνδυασμό ηλεκτρομαγνητισμού και οπτικής του Μάξγουελ προκύπτει η ιδέα της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας. Από τις εξισώσεις του Μάξγουελ προκύπτει η έννοια της ισοδυναμίας μάζας και ενέργειας ενώ από τον Μάξγουελ εμπνεύστηκε ο Μαξ Πλανκ την κβαντική θεωρία. Όχι κι άσχημα.
Η αναδιατύπωση των νόμων της θερμοδυναμικής, η προώθηση της ατομικής θεωρίας, οι έρευνες του για τους ανθρώπους με αχρωματοψία και φυσικά η διατύπωση ηλεκτρικών και μαγνητικών φαινομένων με τη βοήθεια των μαθηματικών, είναι ένα μόνο μέρος από αυτά που έκαναν τεράστιο το όνομα του Μάξγουελ.
Τάδε Έφη Ζαρατούστρα
1883 έως 1885 – Φρίντριχ Νίτσε
Ο Νίτσε θεωρείτε ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές της σύγχρονης εποχής. Αγνοήθηκε μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα και τα έργα του έγιναν πασίγνωστα όταν αυτός είχε πια παραφρονήσει και χάσει οριστικά κάθε επαφή με το περιβάλλον. Το αριστούργημα του θεωρείται το ποιητικό πεζό Τάδε Έφη Ζαρατούστρα που έχει ονομαστεί και «λογοτεχνικό-φιλοσοφικό πείραμα».
Friedrich Nietzsche
Η σκέψη του Τάδε Έφη δεν μπορεί να συνοψιστεί εύκολα. Ο πυρήνας όμως της φιλοσοφίας του ίσως φωτίζεται με την παρακάτω πρόταση: «Για τον θετικισμό έχω να πω ότι σταματά στα φαινόμενα. “Υπάρχουν μόνο γεγονότα”, λέει. Εγώ απαντώ: Όχι, τα γεγονότα είναι απλές εμηνείες».
Η θεωρία του ότι η αλήθεια είναι σχετική και ισχύει μόνο από ορισμένη σκοπιά έχει εμπνεύσει την μεταμοντέρνα μηδενιστική άποψη.
Η ασθένεια του όμως τον εμποδίζει να δει όλα τα θέματα καθαρά. Όταν ασχολείται με τη γυναίκα καταλήγει στην υστερία και το μελόδραμα.
Οι τρεις ιδέες που ξεχωρίζουν είναι αυτή του Θανάτου, ο Υπεράνθρωπος και η Αιώνια Επιστροφή. Ο Νίτσε που απεχθανόταν την χριστιανική θρησκεία, μιλάει για τον θάνατο των θεών και την γέννηση του Υπεράνθρωπου.
«Λέτε ότι πιστεύετε στον Ζαρατούστρα; Τι σημασία έχει όμως; Προτείνω να χάσετε εμένα και να βρείτε τον εαυτό σας».
Η Ερμηνεία των Ονείρων
1900 – Ζίγκμουντ Φρόιντ
Sigmund Freud
Ο φροϊδισμός είναι το προϊόν μιας σχεδόν τρομακτικής αντίφασης μεταξύ αντιβιταλισμού και εγελιανισμού. Μπορεί ο Φρόιντ να έχει μεγάλο χρέος στον Σόπενχάουερ, κυρίως προσωπικό, η απαισιοδοξία του όμως πήγαζε από τη γνώση της ανθρώπινης φύσης.
Η φροϊδική θεωρία εξαρτάται από μια σειρά ενστικτωδών παρορμήσεων που όλες αποβλέπουν στην εξασφάλιση της επιβίωσης. Σε αυτές αργότερα προστέθηκαν το ένστικτο του θανάτου και το ένστικτο της ικανοποίησης. Κατά τον Φρόιντ, η ύψιστη ικανοποίηση είναι η ώριμη ετεροσεξουαλική επαφή. Δίνει μεγάλη σημασία στο σεξ σε σχέση με την πνευματικότητα (γι’ αυτό άλλωστε τον κατηγορούσε ο Γιουνγκ) αλλά είχε ο ίδιος τις εμπειρίες και καταλάβαινε.
Καθώς προχωράει ο 21ος αιώνας, η θεωρία του εξακολουθεί να επηρεάζει περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη τα τελευταία 150 χρόνια. Και αυτό γιατί δεν άσκησε κάποια επιρροή για την επιστημονική της ορθότητα (που δύσκολα αποδεικνύεται) αλλά γιατί έφερε επανάσταση στον τρόπο που βλέπουμε τον εαυτό μας.
Μ
πήκαμε στον 20ο αιώνα.Χαρές και πανηγύρια; Όχι ακριβώς.
Οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι που παραμονεύουν και οι μεγάλες φτώχειες σχεδόν σε ολόκληρο τον κόσμο μέχρι το 1950 τουλάχιστον, απλώνουν ένα σεντόνι μαύρης απαισιοδοξίας πάνω από τον πλανήτη.
Η λογοτεχνία και οι φιλοσοφίες του αιώνα θα είναι σε αυτό το κλίμα, όμως η επιστήμη θα δώσει την δική της απάντηση τη στιγμή ακριβώς που ο άνθρωπος την είχε ανάγκη.
Πραγματισμός
1908 – Γουίλιαμ Τζέιμς
Το σπουδαιότερο έργο του Τζέιμς είναι μάλλον το “Οι Αρχές Της Ψυχολογίας” που περιέχει τα σπέρματα όλων των επόμενων βιβλίων του. Είναι όμως περισσότερο γνωστός για την φιλοσοφία του “πραγματισμού“, παρόλο που δεν την επινόησε αυτός.Γιος φωτισμένου θεολόγου, γεννήθηκε το 1842 στη Νέα Υόρκη και αποφοίτησε από την ιατρική σχολή του Χάρβαρντ, χωρίς ποτέ όμως να ασκήσει το επάγγελμα του γιατρού. Παρότι υπήρξε διάνοια, σκαπανέας της ενδοσκόπησης και της συμπεριφοριστικής προσέγγισης και βρίσκεται πίσω από τις περισσότερες ιδέες του 20ου αιώνα, ήταν σε όλη του τη ζωή μανιοκαταθλιπτικός!
Αυτό που πρέσβευε ο πραγματισμός του Τζέιμς, συνοψιζόταν στο εξής:
“Το καλύτερο κριτήριο για το τι σημαίνει μια αλήθεια, είναι η διαγωγή την οποία επιβάλλει ή εμπνέει.”
Γουίλιαμ Τζέιμς
Όπως ο Βιτγκενστάιν ή ο Νίτσε, ο Τζέιμς προσπαθούσε να συνδέει τη φιλοσοφία με την ανθρώπινη ζωή και να την επεκτείνει. Κατηγορήθηκε, και δικαιολογημένα, ότι επινόησε μια κατασκευή που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να δικαιολογήσει την Ιερά Εξέταση ή “τεστ ευφυΐας” που μπορούν να ερμηνευτούν με ρατσιστικά κριτήρια.
Ο ίδιος όμως υπήρξε ένας καλοσυνάτος και αξιοπρεπής άνθρωπος που απεχθανόταν τη βία και ήλπιζε η φιλοσοφία να είναι χρήσιμη στους ανθρώπους και όχι στείρα και ακαδημαϊκή.
Σχετικότητα
1916 – Άλμπερτ Αινστάιν
Παρότι ο ίδιος έλεγε πως είναι ένα “απλό” και εύκολο βιβλίο, η “Σχετικότητα“, η απόπειρα του Αϊνστάιν να εξηγήσει στο ευρύτερο κοινό τις θεωρίες της Ειδικής και της Γενικής Σχετικότητας, είναι δύσκολο. Και η ίδια η θεωρία αρκετά δυσνόητη. Χρειάστηκαν κάμποσα χρόνια μέχρι να καμφθεί η αντίσταση των φυσικών. Παραμένει όμως μια αξεπέραστη εισαγωγή στο όλο θέμα.
Άλμπερτ Αινστάιν
Θα ήταν ανόητο να προσπαθήσουμε να δώσουμε πλήρη τεχνική περιγραφή της πορείας του Αϊνστάιν από την Ειδική Θεωρία στη Γενική Θεωρία. Άλλωστε δεν είναι ακόμα γνωστό πώς ακριβώς θα επηρεαστεί η ζωή μας από την περίφημη εξίσωση του. Τα λόγια του έχουν εξάψει κυρίως την φαντασία των επιστημόνων, αλλά ενέπνευσαν και συγγραφείς ή φιλοσόφους που προσπάθησαν να εφαρμόσουν την Σχετικότητα παντού.
Ο Αϊνστάιν αντικατέστησε το “απόλυτο πλαίσιο” του Νεύτωνα με ένα πραγματικό και σταθερό: την ταχύτητα του φωτός. Έχει αποδειχθεί με μια σειρά ολοένα και πιο πολύπλοκων οργάνων και είναι γεγονός ότι δεν βρέθηκε τίποτα που να μπορεί να ταξιδέψει ταχύτερα από το φως.
Παρόλο που είναι σχεδόν σίγουρο ότι κάποτε η θεωρία του Αϊνστάιν θα αντικατασταθεί από κάποια άλλη, περισσότερο επεξηγηματική των χαρακτηριστικών του σύμπαντος, μέχρι στιγμής είναι η καλύτερη που έχουμε και επιβεβαιωμένη βάσει των νόμων του Νεύτωνα.
Δοκίμια Γενικής Κοινωνιολογίας
1916 – Βιλφρέντο Παρέτο
Βιλφρέντο Παρέτο
Η ζωή του ήταν γεμάτη αντιφάσεις και δεν βοήθησε ο χαρακτήρας του να γίνει συμπαθής. Κατηγορήθηκε ως ο “Μαρξ του φασισμού” και άλλα τέτοια σχόλια εξαιτίας της θετικής του στάσης στο πρόσωπο του Μουσολίνι, που εκείνη την εποχή ερχόταν στα πράγματα. Από τα γραπτά του όμως βλέπουμε πως λίγο πριν πεθάνει, και καθώς ο Ιταλός δικτάτορας προέλαυνε προς τη Ρώμη και την τρέλα, λοιδορούσε τον μελλοντικό συνεργάτη του Χίτλερ.
Κατά τον Παρέτο, η ανθρώπινη φύση δεν αλλάζει πραγματικά. Κι ενώ οι άνθρωποι ζουν σύμφωνα με το συναίσθημα, παριστάνουν ότι ζουν σύμφωνα με τη λογική. Στα “Δοκίμια” κάνει την επιτυχέστερη εξέταση της ανθρώπινης συμπεριφοράς του 20ου αιώνα. Στο βιβλίο αυτό αποδεικνύει ότι οι κοινωνίες είναι όπως οι άνθρωποι: ούτε αυτές συμπεριφέρονται βάσει της λογικής. Ο Παρέτο δεν χρησιμοποιεί φροϊδική ορολογία, αλλά η επιρροή του Φρόιντ προβάλλει ξεκάθαρα.
Ακόμη, εισάγει την έννοια των καταλοίπων, το “προϊόν ορισμένων ενστίκτων“. Θεωρήθηκε “θετικιστής“, ειδικά από εκείνους που στην προσπάθεια του να βελτιώσουν τον κόσμο, βρήκαν το έργο του Παρέτο ψυχρό. Είναι άδικο όμως, μιας και η βελτίωση του κόσμου δεν ήταν το αντικείμενο της έρευνας του.
Ψυχολογικοί Τύποι
1921 – Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ
Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ
Οι “Ψυχολογικοί Τύποι” βασίζονται σε εργασία που είχε ξεκινήσει το 1913, μετά τη περίφημη διαφωνία του με τον Φρόιντ. Λίγα στοιχεία του βιβλίου είναι αυθεντικά όμως, όπως και ο Φρόιντ, είχε το χάρισμα να συνοψίζει τις ιδέες μιας εποχής με πειστικό τρόπο.
Ο Γιουνγκ λοιπόν έκανε την πρώτη διάκριση μεταξύ εσωστρεφών και εξωστρεφών τύπων. Αυτή είναι και η σημαντικότερη συμβολή του στην ψυχολογία, μιας και έχει θαυμαστές επεξηγηματικές δυνατότητες. Λιγότερος συστηματικός από τον Φρόιντ, κάπως δυσνόητος ως συγγραφέας, ήταν αφοσιωμένος στη θρησκευτική προσέγγιση, κατά την οποία ο άνθρωπος έχει μια θέση στο σύμπαν.
Ο Γιουνγκ επηρέασε τη ζωή αμέτρητων ανθρώπων εντελώς διαφορετικών μεταξύ τους. Στις αρχές του 21ου αιώνα η φήμη του μοιάζει να εξασθενεί, μα θα είναι πάντα εκεί ως ιδεολογικό και όχι μόνο αντίβαρο του Φρόιντ.
Εγώ κι Εσύ
1923 – Μάρτιν Μπούμπερ
Μάρτιν Μπούμπερ
Το βιβλίο δημοσιεύτηκε το 1923 και αντιπροσώπευε την “καινούργια απάντηση στα πάντα” του Μπούμπερ και έβλεπε τη ζωή σαν ένα είδος διαλόγου. Στο “Εγώ κι Εσύ” υπάρχουν δύο τύποι διαλόγων: Ο καθημερινός, Εγώ-Αυτό, και ο θρησκευτικός, Εγώ-Εσύ. Ο δεύτερος παρουσιάζεται από τον συγγραφέα ως ένας πρακτικός τρόπος να επιτευχθεί η Αποκατάσταση (τικούν).
Ο Μπούμπερ βασίστηκε πολύ και στην πλευρά της φιλοσοφίας του Καντ που επιμένει πως είναι αδύνατη η πλήρης αντικειμενικότητα, αφού γνωρίζουμε τον κόσμο μέσω του χώρου και του χρόνου. Υπήρξε πανθεϊστής και έβλεπε τον θεό όχι ως μια ξεχωριστή οντότητα αλλά ως πανταχού παρόντα. Στο θεό βρίσκουμε τα πάντα.
Όπως είπαμε, ο Μπούμπερ απαιτούσε διάλογο. Διάλογο που στο ρήγμα μεταξύ Ιουδαϊσμού και Χριστιανισμού μεταφραζόταν από ένα πνεύμα βαθιάς ανοχής.
Πάντα με γνώμονα το Καλό, ο Μπούμπερ εφάρμοσε τη θεωρία του Εγώ-Εσύ σε διάφορες δραστηριότητες όπως την εκπαίδευση και την αραβοϊσραηλινή κατανόηση αλλά φυσικά ποτέ δεν βρήκε ανταπόκριση από τους πολιτικούς και τους εμπόρους, άριστους στο Εγώ-Αυτό, μια θεωρία που τους περιγράφει τόσο καλά αλλά ποτέ δεν καταδέχθηκαν να την μελετήσουν.
Η Δίκη
1925 – Φραντς Κάφκα
Φραντς Κάφκα
Οι πωλήσεις της Δίκης μπορεί να είναι μικρότερες από κάθε έργο σαν το “Όσα Παίρνει Ο Άνεμος” π.χ. αλλά ενώ το δεύτερο είναι έργο που προσφέρεται για απλή ψυχαγωγία, άντε και για δώσει το στίγμα μιας εποχής, το έργο του Κάφκα επηρεάζει και αλλάζει τις σκέψεις των ανθρώπων που το διαβάζουν.
Ο Κάφκα και το έργο του έχουν ερμηνευτεί με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους. Ο συγγραφέας περιγράφεται ως σατιρικός της γραφειοκρατίας, προφήτης, απελπιστικά απαισιόδοξος, αλληγορικός για τον χριστιανισμό και τον ιουδαϊσμό, σουρεαλιστής, άθεος και συμβολιστής.
Καταγράφει με τον πιο ειρωνικό και πικρά χιουμοριστικό τρόπο θέματα παράλογα που τελικά καταλήγουν στη βία, τα βασανιστήρια, την πείνα, την αδικία ή την εκμετάλλευση.
Ποιος είναι άραγε ο Κ., ο ήρωας της “Δίκης”; Δεν είναι παρά ένα άτομο, ένας τραπεζικός υπάλληλος. Ποια η σημασία του λοιπόν για τον σύγχρονο κόσμο; Ο Κ. δεν έχει κάνει τίποτα. Είναι σαφές αυτό. Ή μήπως όχι; Γιατί δεν μαθαίνει ποτέ γιατί κατηγορείται και γιατί δεν υποχρεώνεται να παραστεί σε κάποια δίκη; Κι ότι καταδικάζεται και εκτελείται χωρίς να μάθει και να μάθουμε ποτέ τον λόγο, μήπως σας θυμίζει πολλά, μα πάρα πολλά πράγματα;
Είτε ως μια κριτική του κράτους είτε ως μια αλληγορία που επιδέχεται θρησκευτικές ερμηνείες, η Δίκη παραμένει ένα από τα έργα που κουβαλάνε στην πλάτη τους τον 20ο αιώνα και ετοιμάζεται να γίνει στυλοβάτης και των εποχών που θα έρθουν.
Η Λογική της Επιστημονικής Ανακάλυψης
1934 – Καρλ Πόπερ
Καρλ Πόπερ
Στη “Λογική“, απορρίπτει τη θεωρία της επιστημονικής προόδου δια της επαγωγικής μεθόδου. Δεν δεχόταν ότι είναι σωστό να συνάγουμε οικουμενικούς νόμους από πεπερασμένο αριθμό ειδικών παρατηρήσεων. Δεν του ακουγόταν λογικό. Το ότι π.χ. βλέπουμε τον ήλιο να βγαίνει κάθε μέρα δεν σημαίνει πως υπάρχει νόμος που αναγκάζει τον ήλιο να βγαίνει. Και πράγματι δεν υπάρχει αφού κάποτε ο ήλιος δεν θα έβγαινε κι ούτε μπορεί να βγαίνει επ’ αόριστον.
Προτιμούσε λοιπόν να προχωρά με μέσα που μπορούσαν να αποδειχθούν λογικά. Και ποια ήταν αυτά; Ότι μερικές προτάσεις ήταν λανθασμένες. Καθιέρωσε λοιπόν την αρχή της διάψευσης! Η μέθοδος του ονομάστηκε υποθετικο-επαγωγική. Από τις σκέψεις αυτές του Πόπερ, πολλοί επιστήμονες ένιωσαν απελευθερωμένοι και προχώρησαν σε παρακινδυνευμένες υποθέσεις που θα μπορούσαν να διαψευστούν χωρίς να τους κάνουν να ντραπούν.
Ο Πόπερ δεν υπήρξε ακριβώς μεγάλος φιλόσοφος, αναγνώριζε όμως τις δογματικές τάσεις του και προσπαθούσε να διορθώσει τα ελαττώματα του με τη φιλοσοφία του.
Η Γενική Θεωρεία της Απασχόλησης, του Τόκου και του Χρήματος
1936 – Τζον Μέιναρντ Κέινς
Τζον Μέιναρντ Κέινς
Ο Κέινς ισχυριζόταν ότι η ζήτηση δημιουργούσε την προσφορά. Η θεωρία αυτή προκάλεσε τη «διαχείριση της ζήτησης» καθώς και περισσότερη κρατική παρέμβαση απ’ όση θεωρούσαν σωστή πολλοί κλασικοί οικονομολόγοι. Έδειξε ότι είναι λογικό το κράτος να επενδύει παρόλο που οι δεξιοί το θεωρούσαν λάθος. Η Γενική Θεωρία του Κέινς λέει ότι κράτος έχει την υποχρέωση να εξασφαλίζει πλήρη απασχόληση, ενώ οι πολέμιοι του απαντούσαν ότι αυτό οδηγεί σε απαράδεκτα υψηλά επίπεδα πληθωρισμού.
Διατύπωνε ακόμα πως σε εποχές ευημερίας το κράτος πρέπει να αυξάνει τους φόρους και να μειώνει τις δαπάνες του ενώ σε εποχές ύφεσης το αντίθετο. Απεχθανόταν τις περιττές δαπάνες, αλλά βασιζόταν στον καπιταλισμό και τις αναπτυξιακές δυνατότητες τις οποίες πίστευε ότι διέθετε. Για πολλούς, ο Κέινς ήταν ο πατέρας του ανθρωπισμού της οικονομίας του 20ου αιώνα. Όταν γινόταν σκληρός, ήταν συνήθως γιατί απελπιζόταν στην προσπάθεια του να είναι φιλελεύθερος ή γιατί είχε να κάνει με αργοκίνητους δημόσιους υπαλλήλους.
Τα πράγματα επιβεβαιώνουν τον Κέινς τα τελευταία χρόνια καθώς οι κυβερνήσεις παρεμβαίνουν πιο πρόθυμα, αν και ο κύριος στόχος τους είναι ο έλεγχος του πληθωρισμού.
Το Είναι και το Μηδέν
1943 – Ζαν Πολ Σαρτρ
Ζαν Πολ Σαρτρ
Ο Σαρτρ υπήρξε αναμφίβολα η προφυλακή του υπαρξισμού που κράτησε γύρω στα 20 χρόνια και απλώθηκε στον δυτικό κόσμο. Ο ίδιος τον ονόμαζε ανθρωπισμό και είχε ως πηγές τον Νίτσε, τον Κίρκεγκορ αλλά και πιο πρώιμες όπως τον Ηράκλειτου ή τον Τολστόι! Παρά τη, δανεισμένη από τη θεολογία, θέρμη του στην φιλοσοφία του Σαρτρ ο θεός έλαμπε δια της απουσίας του.
Το μεγάλου ατού του Είναι Και Το Μηδέν είναι η γνωστικιστική (και καμπαλιστική) ιδέα του μηδενός. Ο Σαρτρ δεν γνώριζε τίποτα περί γνωστικισμού. Άθελα του όμως επανέφερε στην εποχή του το κύριο θέμα του αγνωστικισμού. Ο Σαρτρ ήθελε η ζωή των ανθρώπων να σημαίνει κάτι στον χωρίς θεό κόσμο του. Θεωρούσε τη μηχανική, άσχημη ζωή των περισσοτέρων ατόμων ως μη αυθεντική. Και για τη μετάβαση από το μη αυθεντικό στο αυθεντικό, έπρεπε να αναγνωριστεί ότι «το υπάρχον μπορεί να αποδειχθεί μηδενικό». Το βιβλίο είναι μια σειρά ερεθιστικών παρατηρήσεων που αναφέρονται σε διαφορετικούς τύπους ανθρώπων.
Δεν ξέρω αν οι εξελίξεις έχουν απαλείψει τη μορφή του Σαρτρ, όμως όταν στην κηδεία ενός ανθρώπου παρευρίσκονται πάνω από πενήντα χιλιάδες κόσμου, αυτό κάτι σημαίνει για την επιρροή στη ζωή τους.
Ο Δρόμος προς τη Δουλειά
1944 – Φρίντριχ φον Χάγιεκ
Φρίντριχ φον Χάγιεκ
Ο Δρόμος Προς Τη Δουλεία ασκούσε κριτική στον φασισμό, τον κομμουνισμό αλλά και τον σοσιαλισμό που ο Χάγιεκ υποστήριζε πως τους έμοιαζε. Κατ’ αυτόν, ο σοσιαλισμός οδηγεί σε κάθε είδους απεχθή τυραννία. Βέβαια όταν αποσύρθηκε έδινε συγχαρητήρια στη Θάτσερ, χωρίς να βλέπει ποτέ στην πολιτική της ίχνος τυραννίας!
Το κύριο επιχείρημα στον Δρόμο είναι ότι κανένα μεμονωμένο άτομο ή ομάδα σχεδιασμού δεν μπορεί να γνωρίζει αρκετά ώστε να κατευθύνει μια οικονομία. Πρόκειται για μια επίφαση γνώσης. Το συμπέρασμα που βγαίνει από το βιβλίο είναι πως κάθε χώρα που σχεδίαζε ένα κράτος μεταπολεμικής κοινωνικής πολιτικής έπαιρνε τον δρόμο για την τυραννία.
Οι οικονομικές θεωρίες του Χάγιεκ βασίστηκαν σε αυτές της αυστριακής σχολής του 19ου αιώνα. Το σίγουρο είναι πως δεν έχει βγει ακόμα τελικό συμπέρασμα για το «μονεταρισμό» και τις λεπτομέρειες της οικονομίας του Χάγιεκ. Για αυτόν, τα οικονομικά ήταν ότι η επιστήμη για τον Πόπερ: μια διαδικασία ανακάλυψης όπου η πρόοδος επιτυγχάνεται μόνο με τη δοκιμή και την πλάνη.
Τ
ελειώνει. Επιτέλους. Δεν τολμώ να πω πως δεν το απόλαυσα και πως δεν έμαθα πράγματα που τα αγνοούσα, όμως κάθε φορά που ολοκλήρωνα κι ένα κομμάτι αναρωτιόμουν πώς θα αντέξω να κάνω το επόμενο.ΔΕΝ ΘΑ ΞΑΝΑΚΑΝΩ ΛΙΣΤΑ ΠΟΥ ΝΑ ΕΧΕΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΑΠΌ 20 ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΝΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΜΙΛΗΣΩ. — Θα βάλω τον Bart Simpson να το γράψει εκατό φορές στον πίνακα.
Και αγνοώ το χαιρέκακο γέλιο της Γεωργίας και προχωρώ στα δέκα τελευταία βιβλία της λίστας. Εκεί που, ω του θαύματος, θα συναντήσουμε ιδιοφυΐες που είναι ακόμα ζωντανές και που οι ιδέες τους ακόμα χωνεύονται.
Σε έναν κόσμο που η παραγωγή ιδεών καθημερινά και η μετάδοση τους αγγίζει το παράλογο, το να ξεχωρίσουν κάποιες από αυτές είναι συγκλονιστικό κατόρθωμα.
Το Δεύτερο Φύλο
1948 – Σιμόν ντε Μποβουάρ
Simone de Beauvoir
Η συγγραφέας, ισόβια σχέση του Σαρτρ που μαζί εξέδιδαν το θρυλικό περιοδικό Μοντέρνοι Καιροί, προσπάθησε να περιγράψει τη ζωή μιας σκεπτόμενης γυναίκας στην εποχή της. Επικρίθηκε από τις σύγχρονες φεμινίστριες για την λατρεία που έδειχνε στον Σαρτρ αλλά δεν μαμιέστε ρε κοπελιές.
Το Δεύτερο Φύλο άσκησε έμμεση επιρροή, που όμως ήταν τόσο εκτεταμένη και βαθιά, που σιγά σιγά άλλαξε τον τρόπος σκέψης των γυναικών σε ολόκληρη την Ευρώπη και όχι μόνο. Η κριτική του φαλλοκεντρικού κόσμου δεν θα μπορούσε να είναι καλύτερη ή πιο τεκμηριωμένη. Η Μποβουάρ είχε την οξυδέρκεια να παρατηρήσει ότι το να γίνεσαι παθητικός διαφέρει από το να είσαι “παθητικό αντικείμενο”.
Φυσικά και η προσέγγιση της ήταν υπαρξιακή. Θεωρούσε πως ότι ο άνθρωπος γενικά πρέπει να επιλέξει τι θα γίνει. Κατηγορούσε τις γυναίκες ότι γίνονταν μη αυθεντικές, σαν τους άντρες, γιατί έπαιζαν το παιχνίδι τους. Ισχυριζόταν πως ο άντρας δεν μπορεί να ξεφύγει από τη γυναίκα. Γι’ αυτό λοιπόν την “επινόησε”. Κι ενώ το αρσενικό τείνει να πλησιάζει συναισθηματικά τον “απαλό” θηλυκό κόσμο του, η γυναίκα τείνει να πλησιάζει τον “σκληρό” αρσενικό κόσμο.
Η Μποβουάρ, για να αμβλύνει κάπως την εντύπωση πως το βιβλίο της ήταν υπερβολικά πολιτικό, κατέληγε λέγοντας ότι άντρες και γυναίκες μπορούσαν να επιβεβαιώσουν αυτό που αποκαλούσε “αδελφοσύνη”, παρά τις φυσικές διαφορές τους.
Κυβερνετική
1948/αναθεωρήθηκε το 1961 – Νόρμπερτ Βίνερ
Norbert Wiener
Ο Βίνερ υπήρξε παιδί θαύμα και η ευφυΐα του συγκρίνεται άνετα με αυτή του Αϊνστάιν. Καμιά επιστήμη δεν ήταν δύσκολη γι’ αυτόν που στα 19 του δίδασκε στο Χάρβαρντ και στα 20 του σπούδαζε στο Κείμπριτζ με καθηγητή τον Ράσελ!
Στο συνολικό του έργο, ο Βίνερ κάνει μια προσπάθεια να νικήσει το χάος ή να περιορίσει τις συνέπειες του.
Η ικανότητα του να προβλέπει το βαθμό του τυχαίου, το οποίο αντιμετώπιζε σαν να προερχόταν από μια μηχανή, οδήγησε στην Κυβερνετική, την οποία ο Βίνερ όριζε ως την “επιστήμη ελέγχου και επικοινωνίας σε ζώα και μηχανές“. Δεν ήθελε φυσικά να μετατρέψει τους ανθρώπους σε μηχανές αλλά παρατηρούσε πως είχαν την ικανότητα να συμπεριφέρονται σε μεγάλο βαθμό σαν μηχανές. Πίστευε πως η Κυβερνητική μπορούσε να βοηθήσει άτομα με ψυχικά νοσήματα αντιμετωπίζοντας την αρρώστια τους σαν πληροφοριακή δυσλειτουργία.
Η Κυβερνητική αρχικά εφαρμόστηκε στην ψυχολογία, τη βιολογία και την κοινωνιολογία. όροι όπως αρνητική και θετική ανάδραση, εισροή, έλεγχος πληροφοριών, εκροή και φιλτράρισμα άρχισαν να χρησιμοποιούνται σχεδόν αδιακρίτως. Σήμερα, οι μηχανές λειτουργούν καλύτερα κυρίως χάρη στον Βίνερ.
1984
1949 – Τζορτζ Όργουελ
George Orwell
Το 1984 άσκησε τεράστια επιρροή. Πολλοί λένε πως “απέτρεψε αυτό που προφήτευε”. Έγινε τηλεοπτική σειρά, θεατρικό έργο και κινηματογραφική ταινία. Στη γλώσσα μας καθιέρωσε όρους όπως ο Μεγάλος Αδελφός και πολλούς άλλους. Ο Όργουελ σατιρίζει την “καθαρότητα” του σταλινισμού αλλά ταυτόχρονα καταδικάζει την τυραννία της “πολιτικής ορθότητας”.
Έχοντας πολλά δάνεια από το “Εμείς” του Ζαμιάτιν και φυσικά το “Θαυμαστός Καινούργιος Κόσμος” του Άλντους Χάξλεϊ, καταφέρνει και στήνει ένα σκηνικό εφιαλτικότερο και από τους δύο, κυρίως γιατί έμοιαζε με κάτι που άνετα θα μπορούσε να συμβεί σε λίγο καιρό από την εποχή που γράφτηκε το βιβλίο.
Δε νομίζω πως υπάρχει κάποιος που δεν ξέρει την υπόθεση ή το τι πραγματεύεται το έργο, οπότε επαφίεμαι σε μελλοντικό ξεψάχνισμα του 1984 από την εβδομαδιαία στήλη μου.
Οι Ιστορίες του Βελζεβούλ στον Εγγονό του
1950 – Γκέοργκ Ιβάνοβιτς Γκουρτζίεφ
George Ivanovich Gurdjieff
Στη Δογματική εμφανίζονται στοιχεία του ζωροαστρισμού, του βουδισμού, του χριστιανισμού, της Καμπάλα, του σουφισμού και άλλων θρησκειών ή συστημάτων.
Ο Γκουρτζίεφ ως δάσκαλος χρησιμοποιούσε τρομερά πρωτότυπες μεθόδους που συμπεριλαμβάνανε το χιούμορ και το σοκ. Δεν άντεχαν όλοι οι “μαθητές” του τα γυμνάσια στα οποία τους έβαζε και πολλοί έφευγαν απογοητευμένοι. Οι Ιστορίες του δημοσιεύτηκαν λίγο καιρό μετά από ένα ατύχημα που λίγο έλειψε να του κοστίζει τη ζωή.
Το πρώτο που πρέπει να σημειώσει κανείς για τη Δογματική είναι ότι δεν έχει χώρο για όποιον δεν την προσεγγίζει με πραγματικά κριτικό και σκεπτικιστικό πνεύμα. Έχει ένα κοσμολογικό και ψυχολογικό σύστημα, μια μέθοδο συχνά σκληρή ή κωμική, με σκοπό να αποκτήσουν οι άνθρωποι επίγνωση. Απαιτείται, όμως, απόλυτη ειλικρίνεια που ξεπερνά την αφοσίωση ή την πίστη όπως την εννοούμε συνήθως.
Οι Ιστορίες δίνουν μια μυθολογική περιγραφή του πώς δημιουργούνται οι πόλεμοι, οι παρεξηγήσεις, η φτώχεια και άλλα ανθρώπινα δεινά, και πώς είναι δυνατόν να διορθωθεί η υπάρχουσα κατάσταση. Πρόκειται για ένα βιβλίο που μπορεί να αλλάξει τη ζωή των ανθρώπων και να της δώσει πραγματικό νόημα, αρκεί να διαβαστεί με ευρύτητα πνεύματος.
Φιλοσοφικές Έρευνες
1953 – Λούντβιχ Βιτγκενστάιν
Ludwig Josef Johann Wittgenstein
Το έργο του Βίτγκενστάιν παρουσιάζει φοβερά και πολυσυζητημένα τεχνικά προβλήματα. Οι Φιλοσοφικές Έρευνες γράφτηκαν με την αναμφισβήτητη θρησκευτική επιθυμία να γίνει ο συγγραφέας του “καλύτερος άνθρωπος“. Το “νόημα” της γλώσσας θεωρούνταν εδώ απλώς θέμα συμφραζομένων. Επρόκειτο για μια λειτουργία κάθε ιδιαίτερης συζήτησης και άρα ήταν καθορισμένη κοινωνικά. Ο Βίτγκενστάιν θεωρούσε ότι η γλώσσα χρησιμοποιούνταν σε άπειρα γλωσσικά παιχνίδια, όπως έλεγε ειρωνικά. Υπήρχαν παιχνίδια με τη μηχανική, την προσευχή, τον έρωτα, τις ερωτήσεις, τις ελπίδες, τις προσταγές, τις ικεσίες, τις ευχές, την ποίηση και οτιδήποτε άλλο θες. Και έχουμε την τάση να εντυπωσιαζόμαστε και να μπερδευόμαστε πολύ από μερικά παιχνίδια. Δεν μπερδευόμαστε, όμως, όταν μιλάμε αυθόρμητα, χωρίς να σκεφτόμαστε.
Το μεγαλείο του Βίτγκενστάιν έγκειται στο ότι, επειδή δεν είχε το χάρισμα της ποιητικής γλώσσας (σαν τον Ρίλκε που τόσο θαύμαζε), προσπάθησε να ρίξει το βάρος στην πλήρη κατανόηση.
Συντακτικές Δομές
1957 – Νόαμ Τσόμσκι
Noam Chomsky
Ο Τσόμσκι διέπρεψε επίσης ως γλωσσολόγος. Οι Συντακτικές Δομές αποτελούν σταθμό για την γλωσσολογία. Η θεωρία του αποτελεί βάση για σχεδόν κάθε έρευνα της φύσης της γλώσσας και άρα της αλληλεπίδρασης “νου” και εγκεφάλου.
Οι πρώτες μελέτες του Τσόμσκι είναι επηρεασμένες από τον Μπλούμφιλντ . Στις Δομές όμως απομακρύνεται από αυτή τη σχολή και αργότερα γίνεται επικριτικός. Προσπάθησε να απαντήσει στο ερώτημα “πώς γίνεται και τα παιδιά, σε ηλικία πέντε και έξι ετών, μπορούν να αναπαράγουν και να αντιλαμβάνονται άπειρο αριθμό έναρθρων ήχων που δεν έχουν ξανακούσει“; Η απάντηση του είναι ότι ο άνθρωπος διαθέτει μια έμφυτη γλωσσική ικανότητα και δημιουργικότητα.
Οι λεπτομέρειες της θεωρίας του Τσόμσκι είναι πολύπλοκες αλλά συνοψίζονται (και καλά) στο εξής: η θεωρία αντίδρασης στο ερέθισμα δεν εξηγεί από μόνη της τις γλωσσικές ικανότητες. Τέλος έδωσε ένα καλό χτύπημα στον φιλοσοφικό εμπειρισμό μιας και αναρωτήθηκε γιατί αν αρκεί η εμπειρία για την γλωσσική ικανότητα, τα παιδιά ξέρουν τόσο πολύπλοκους γραμματικούς κανόνες;
Οι γλωσσολογικές δραστηριότητες του Τσόμσκι και οι πολιτικές είναι προφανές πως έχουν μεγάλη σχέση μεταξύ τους.
Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων
1962/αναθεωρήθηκε το 1970 – Τ.Σ. Κουν
Thomas Samuel Kuhn
Βέβαια τα πρόσφατα γεγονότα της Φουκοσίμα τον κάνουν πιο επίκαιρο ποτέ. Ο Κουν, που υπήρξε έντιμος και ειλικρινής άνθρωπος, μας έμαθε πως και οι επιστήμονες είναι άνθρωποι που εργάζονται πολλές φορές ανορθόξα. Η κεντρική σύλληψη στην άποψη του Κουν είναι ένα Πρότυπο, δηλαδή “ένα μοντέλο για την επακόλουθη επιστημονική δραστηριότητα“.
Ο Κουν θεωρούσε ότι το περιβάλλον της αποκαλούμενης “κανονικής επιστήμης” αποτελούσαν μια σειρά δοξασίες και νόμους που θεωρούνταν σωστοί. Κάποτε, όμως, εμφανίζονται Ανωμαλίες. Π.χ. ορισμένες παρατηρήσεις που δεν μπορούν να εξηγηθούν σύμφωνα με το παλιό μοντέλο. Όταν τα γεγονότα δεν ταιριάζουν με το παλιό μοντέλο, αυτό αλλάζει, όπως έγινε με τη θεωρία του Κοπέρνικου. Την εποχή της αλλαγής ασκείται μεγάλη πίεση στο παλιό μοντέλο, παρατηρείται κρίση και ακολουθεί επιστημονική επανάσταση!
Η άποψη του Κουν επικράτησε και παρότι τα βιβλία του είναι στεγνά, προκάλεσαν πάταγο και δυναμίτισαν την επιστημονική αυταρέσκεια και από την άποψη αυτή, ωφέλησαν πολύ την επιστήμη.
Το Γυναικείο Μυστήριο
1963 – Μπέτι Φρίνταν
Betty Friedan
Το Γυναικείο Μυστήριο άσκησε την ίδια επιρροή με τα άλλα δύο φεμινιστικά βιβλία της λίστας μας, αλλά είναι περισσότερο μια πολεμική παρά ένα φιλοσοφικό έργο. Η κριτική που ασκεί στο σοβινισμό που ενυπάρχει στην φροϊδική ψυχολογία είναι πειστική, αλλά έχει ήδη διατυπωθεί καλύτερα.
Ο μύθος του γυναικείου μυστηρίου στην Αμερική των ’50s σήμαινε “νοικοκυρά, σύζυγος και μητέρα“. Σήμαινε υποταγή σεξουαλική, οικογενειακή, πολιτική. Το βιβλίο τάραξε τον γυναικείο πληθυσμό (και όχι μόνο φυσικά) και πουλήθηκε κατά εκατομμύρια προκαλώντας αλλαγές στη στάση των γυναικών.
Στο έργο γίνεται μια συστηματική ανάλυση των μορφών που παίρνει ο μύθος της δεκαετίας του ’50. Η Φρίνταν ανατρέχει σε δημοφιλή λογοτεχνικά έργα και θεωρίες για να περιγράψει τις δικές της εμπειρίες. Περιγράφει την μέση Αμερικανίδα (αγνοώντας όμως τις μαύρες και τις εργάτριες) που προσπαθούσε να προσαρμοστεί σε μια ψεύτικη εικόνα και γινόταν αναπόφευκτα δυστυχής. Δεν προσέφερε μια εναλλακτική λύση, μια “καινούργια πρόταση ζωής για τις γυναίκες”. Έπρεπε να περιγράψει ωμά το τι βίωνε η ίδια και εκατομμύρια άλλες γυναίκες και αυτό έκανε.
Φυσικά δεν μπορούσε να προβλέψει πως ο φεμινισμός μέσα σε ελάχιστα χρόνια θα μεταμορφωνόταν σε ψευδοφεμινισμό και οι γυναίκες που θα έπαιρναν εξουσία θα ήταν πολλές φορές το ίδιο ανόητες με τους άντρες, όμως η εποχή της επέβαλε ένα βιβλίο σαν το δικό της. Αυτή έκανε το χρέος της και απελευθέρωσε από τις ψυχολογικές τους αλυσίδες αμέτρητες συζύγους και μητέρες.
Η σκέψη του Μάο
1966 – Μάο Τσε Τουνγκ
Mao Zedong
Αποτελείται από επίλεκτα αποσπάσματα από όλα τα κείμενα του Μάο, άρα είναι μια σειρά εύκολα κατανοητών αφορισμών πρακτικής μάλλον σημασίας.
Στον μαοϊσμό κυριαρχεί η κοινή λογική, αλλά καταλήγει εύκολα σε κοινοτοπία. Περιέχει ακόμα στοιχεία από τα έργα του Κομφούκιου, ειδικά στο θέμα του συμβιβασμού. Από τον ίδιο τον Μαρξ, ο Μάο διδάχτηκε έναν απλό τύπο εγγελιανής διαλεκτικής.
Ο μαοϊσμός όπως παρουσιάζεται στην Σκέψη του, δεν είναι πνευματικό φαινόμενο. Τα μέλη του κόμματος έπρεπε να αφουγκράζονται τον λαό ενώ δεν υπήρχε κάποια ελίτ. Υπήρξε πολύ πιο αναρχικός από το σοβιετικό μαρξισμό. Όμως τα γεγονότα του 1966 έδειξαν πόσο εύκολα ένα πείραμα αναρχισμού σε μια χώρα σαν την Κίνα θα κατέληγε σχεδόν αμέσως σε ωμή τυραννία του όχλου.
Πέρα από την Ελευθερία και την Αξιοπρέπεια
1971 – Μπ.Φ. Σκίνερ
Burrhus Frederic Skinner
Η πρόθεση του ήταν να δημιουργήσει μια “απόλυτα ολοκληρωτική” κοινωνία όπου όλοι θα δέχονταν μια “θετική ενίσχυση”. Φανταστείτε τον άνθρωπο αντί για το ποντίκι μέσα στο περίφημο κουτί του να ψάχνει να βρει το φαΐ γυρίζοντας τυχαία σε έναν λαβύρινθο μέχρι να μάθει να το κάνει σωστά!
Στο βιβλίο, ο Σκίνερ περιφρονεί τη “ρομαντική” αντίληψη μίας ανθρωπότητας που ενεργεί κατά βούληση, και ισχυρίζεται πως η ελευθερία και η αξιοπρέπεια μπορεί να οδηγήσουν στην αυτοκαταστροφή! Η μόνη ελπίδα είναι μια ελεγχόμενη ανθρωπότητα.
Μπορεί οι ιδέες του Σκίνερ να μοιάζουν απάνθρωπες, όμως έγιναν πολύ διάσημες στην εποχή τους, ενώ οι προτάσεις του περί τιμωρίας και εξαρτημένων αντανακλαστικών εφαρμόστηκαν και εφαρμόζονται ακόμα σε όλο τον κόσμο.
via
