Ηθολογία. Η Επιστήμη της Συμπεριφοράς

Ο πρώτος που έκανε παρατηρήσεις για τη συµπεριφορά των ζώων είναι ο µεγάλος φιλόσοφος ζωολόγος Αριστοτέλης, στο έργο του Περί τωv ζώωv lστoρίες. Ακολούθησαν µετά ο Darwin, ο Γάλλος εντοµολόγος J. Fabre και ο Maeterlinck. Η επιστήµη που ασχολείται µε τη συµπεριφορά των ζώων λέγεται Ηθολογία (ήθος+λόγος). Η ηθολογία είναι ένα κεφάλαιο της Οικολογίας που έχει σοβαρούς δεσµούς µε τη Ζωολογία και την Ψυχολογία.

Η ηθολογία είναι καθαρά ευρωπαϊκή επιστήµη και αιτία της γέννησής της στάθηκαν oι ορνιθολογικές µελέτες του Konrad Lorenz και του Niko Tinbergen.

Παρόλο που τα τελευταία χρόνια η ηθολογία βρίσκεται σε πολύ µεγάλη άνθηση, είναι ένα πεδίο που δεν έχει ακόµη ερευνηθεί αρκετά. Η συµπεριφορά είναι ένα από τα «µέσα» που χρησιμοποιούν τα ζώα για να επιβιώσουν τόσο τα ίδια όσο και οι απόγονοί τους. Γι` αυτό, παρατηρώντας τα ζώα µέσα στη φύση, µαθαίνουµε ποία είναι τα «στρατηγικά» σχέδιά τους για την επιβίωση.

Τα ζώα διαµόρφωσαν τη συµπεριφορά τους µέσα στο χρόνο, όπως διαµόρφωσαν τα οργανικά και φυσιολογικά τους συστήµατα, µε τη βιολογική εξέλιξη, δηλαδή δια µέσου των µεταλλάξεων και της φυσικής επιλογής. Το πιο κατάλληλα εφοδιασµένο άτοµο επιζεί και µεταδίδει τα χαρακτηριστικά του στις επόµενες γενιές.

Παρατηρώντας τα ζώα µέσα στο φυσικό τους περιβάλλον, µπορούµε εύκολα να διακρίνουμε την έµφυτη από την επίκτητη συµπεριφορά.Η έµφυτη συµπεριφορά οφείλεται στην κληρονοµικότητα, ενώ η επίκτητη οφείλεται στις έµπειρες και τις διανοητικές ικανότητες που έχει το κάθε ζώο.

Τα ζώα από πάντα ήταν για τον άνθρωπο μια πηγή ενδιαφέροντος: ποιος από μας δεν σταμάτησε για να παρακολουθήσει τα παιχνίδια ενός κουταβιού, το πηγαινέλα των μυρμηγκιών, ή για να ακούσει το κελάηδημα των πουλιών; Όλοι είμαστε ενθουσιασμένοι απ’ τη συμπεριφορά των ζώων, οι παρατηρήσεις μας όμως είναι αυθόρμητες, χωρίς ακριβείς κανόνες και κάποιο σκοπό.

Το 1935 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σ’ ένα γερμανικό περιοδικό ένα άρθρο του  Konrad Lorenz με τον τίτλο “Der Kumpan in der Umwelt des Vogels”  (Σύντροφος των πουλιών), που αναφερόταν με τρόπο επιστημονικό στη συμπεριφορά των πουλιών. Έτσι, για τη ζωολογία και γενικά για την ανθρώπινη γνώση ανοίχτηκε ένας καινούργιος δρόμος: γεννήθηκε η ΗΘΟΛΟΓΙΑ, η επιστήμη που μελετάει την κοινωνική συμπεριφορά των ζώων και του ανθρώπου. Αρκετά ηθολογικά στοιχεία υπάρχουν στα έργα του Αριστοτέλη και ειδικά στην «Ιστορία των Ζώων».

Οι πρόδρομοι όμως της ηθολογίας είναι ο Δαρβίνος, με το γνωστό έργο του «The Origin of Species» (1859), καθώς επίσης και ο J.H Fabre, ο μεγάλος Γάλλος εντομολόγος με το έργο του «Ricordi entomologici».

Με τις μελέτες τους πάνω στα ζώα πολλοί ερευνητές βοήθησαν στην εξάπλωση της ηθολογίας, και πιο πολύ απ’ όλους ο Konrad Lorenz, ο Niko Tinbergen και ο Karl von Frisch, με αποτέλεσμα το 1973 να τιμηθούν με το βραβείο Νόμπελ για την Ιατρική και τη Φυσιολογία.

Γιατί ο Λύκος δεν σκοτώνει το κουτάβι που τον δάγκωσε; Γιατί ο Βασιλαετός όταν είναι νεοσσός τρώει τον αδελφό του, σαν αδελφοφάγος  Κάιν; Γιατί τα ζώα συμπεριφέρονται έτσι κι όχι διαφορετικά;

Όλα αυτά μας τα εξηγεί η ηθολογία. Μιλάμε για λύκους, αλεπούδες σκυλιά, πουλιά, αλλά δεν κάνουμε τίποτα άλλο απ’ το να σκεφτόμαστε τον άνθρωπο. Όπως στους μύθους του Αισώπου και του La Fontaine, μιλάμε για ζώα, μα κάτω απ’ το «πετσί» του τζίτζικα και του μέρμηγκα είμαστε εμείς οι άνθρωποι.

Απ’ τα ζώα στον άνθρωπο λοιπόν!  Η βοήθεια που δίνει η ηθολογία για να καταλάβουμε τη συμπεριφορά του ανθρώπου δεν βρίσκεται στους παραλληλισμούς της ανθρώπινης συμπεριφοράς και του ζώου. Η αξία της βρίσκεται στο ότι μέθοδοι, αρχές , θεωρήματα που χρησιμοποιούμε για τη συμπεριφορά των ζώων μπορούν να χρησιμοποιηθούν και για τη μελέτη της συμπεριφοράς του ανθρώπου.

Έτσι μπορούμε να βοηθήσουμε τον άνθρωπο να λύσει πολλά απ’ τα προβλήματα που σήμερα μας φαίνονται άλυτα. Π.χ. πως τα ζώα από μόνα τους κανονίζουν το δημογραφικό πρόβλημα. Ποιους μηχανισμούς χρησιμοποιούν για να ελέγχουν την επιθετικότητα μέσα στο εσωτερικό του είδους. Τι μέσα χρησιμοποιούν για να μεταδίδουν πληροφορίες (ο άνθρωπος χρησιμοποιεί το ακουστικό σύστημα, άλλα είδη όμως χρησιμοποιούν  χημικά ή οπτικά σήματα). Πως είναι φτιαγμένες οι κοινωνίες μέσα στον κόσμο των ζώων και ποια είναι η κοινωνική συμπεριφορά τους.

Το να καταλάβουμε την εξέλιξη της συμπεριφοράς των ζώων βοηθάει να καταλάβουμε τον άνθρωπο, ειδικά σήμερα που η κουλτούρα του είναι η βάση των μεγάλων προβλημάτων του.  Φτάνει να σκεφτούμε την πείνα, τη μόλυνση, τη μεγάλη επιθετικότητα, το πυρηνικό. Προβλήματα που δημιούργησε ο ίδιος με τη μεγάλη ανάπτυξη, τα οποία σήμερα όλο και πιο πολύ ξεφεύγουν απ’ τον έλεγχό του.

Η ηθολογία θέτει αυτή τη βασική ερώτηση: Ποια είναι η αξία της συμπεριφοράς για την επιβίωση των ατόμων του είδους; Ο ηθολόγος, απ’ τη σκοπιά του, μπορεί να δώσει πολλές πληροφορίες που θα χρησιμεύσουν  στην  πρόβλεψη του μέλλοντος της ανθρώπινης κουλτούρας, αλλά και του ανθρώπινου είδους.

Ό άνθρωπος έχει ένα σταθερό τρόπο συμπεριφοράς, που τον θεωρεί αποκλειστικά δικό του. Στην πραγματικότητα όμως , σε γενικές γραμμές αυτή η τυπική συμπεριφορά μοιάζει μ’ εκείνη των ζώων. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα: Όταν ανεβαίνουμε στο τρένο, αμέσως ψάχνουμε να βρούμε ένα κουπέ ελεύθερο. 

Όταν το βρούμε, αφήνουμε στη μια μεριά της βαλίτσες, στην άλλη την εφημερίδα ή το καπέλο. Έτσι δείχνουμε καθαρά και με την παρουσία μας ότι αυτός ο χώρος «δεν είναι ελεύθερος». Σε λίγο όμως κάποιος ανοίγει την πόρτα και ρωτάει: «Συγνώμη, είναι ελεύθερη μια θέση;» Είναι η κλασική περίπτωση διαμοιρασμού της επικράτειας. Είναι φανερό ότι η συμβίωση σ’ έναν περιορισμένο χώρο δεν είναι ευχάριστη για δύο αγνώστους, παρ’ όλα αυτά, δεν μπορείς να πεις στον καινούργιο επιβάτη ότι «Αυτός ο χώρος είναι δικός μου», αλλά τον αφήνεις να το καταλάβει με την τελετουργική συμπεριφορά και τα διάφορα σύμβολά της (εφημερίδα, καπέλο, βαλίτσες).

Απ’ την άλλη μεριά, ο καινούργιος επιβάτης δεν λέει ότι «Εγώ θα μπω μέσα με το έτσι θέλω», αλλά παίρνει μια θέση υποταγής («Συγνώμη, είναι ελεύθερη μια θέση;»).

Έτσι είναι ευχαριστημένοι και οι δυο τους: ο τελευταίος γιατί δεν θα ταξιδέψει όρθιος και ο πρώτος γιατί του αναγνωρίσθηκε μια κατάσταση κυριαρχίας. Αυτές δεν είναι νέες παρατηρήσεις, αλλά παρουσιάζουν στενές αναλογίες μ’ αυτό που συμβαίνει και σ’ άλλα είδη στον κόσμο των ζώων, έστω κι αν βρίσκονται σε χαμηλότερο στάδιο εξέλιξης από το δικό μας.

Έχει αποδειχθεί, για παράδειγμα ότι το μεγαλύτερο μέρος από το κελάηδημα των πουλιών έχει μια χρήση καθορισμού της επικράτειας. Η ρομαντική άποψη ότι τα πουλιά τραγουδούν επειδή είναι ερωτευμένα είναι απλώς μια φαντασίωση.Το κελάηδημα γίνεται κυρίως απ’ τα ενήλικα αρσενικά και 

απευθύνεται στα άλλα αρσενικά για να τα προειδοποιήσει «Εγώ είμαι ο ιδιοκτήτης αυτού του χώρου και να φύγεις για να μην έχουμε συνέπειες».

Οι κοινωνίες των ζώων ρυθμίζονται από διάφορους λεπτούς μηχανισμούς που φροντίζουν ώστε ο αριθμός τους να μην ξεπεράσει την ικανότητα της επικράτειας που τα συντηρεί. Όταν έχουμε υπερβολική αύξηση πληθυσμού, τότε παρατηρείται μεγάλη επιθετικότητα στα ζώα και καταλήγει σε μια πάλη που μπορεί να είναι θανάσιμη ή υποκύπτουν στις διάφορες επιδημίες και στρες.

Τη συμπεριφορά ενός ζώου μπορούμε να την αναλύσουμε μέσα στο φυσικό του περιβάλλον ή μέσα στο εργαστήριο. Ένας φυσικός βιότοπος όμως είναι η καλύτερη περιοχή για τη μελέτη της συμπεριφοράς ενός είδους. Η πρακτική βοήθεια που δίνει η ηθολογία σήμερα είναι πάρα πολύ μεγάλη και σε πολλούς κλάδους. Βοηθάει την ανάπτυξη της Ζωοτεχνίας, την Ψυχολογία, τη Συστηματική Ζωολογία, την Ιατρική και τη σωστή διαχείριση της άγριας φύσης.

Ας πάρουμε ένα παράδειγμα απ’ την άγρια φύση. Σήμερα ο Λύκος είναι ένα είδος που σχεδόν σ’ όλη την Ευρώπη έχει εξαφανιστεί. Στη χώρα μας, επίσης, ο βιότοπος όπου ζει δεν είναι εκείνος όπου ζούσε παλαιότερα. Τα δάση καταστρέφονται, τα ζώα με τα οποία τρέφονταν (ελάφια, ζαρκάδια) σχεδόν «δεν υπάρχουν πια».  Ο Λύκος αναγκάζεται να κατεβαίνει στα χωριά και να ψάχνει στα σκουπίδια για τροφή. Έτσι, αυτό το ζώο χάνει τη συνήθειά του να ζει ομαδικά, γιατί το ομαδικό κυνήγι δεν προσφέρεται απ’ τη στιγμή που δεν υπάρχει πια η λεία του.

Στη φύση δεν υπάρχουν ζώα «επιβλαβή», αλλά απλώς ζώα που έρχονται σε ανταγωνισμό με τον άνθρωπο. Αν μερικοί έμειναν ακόμη στην Κοκκινοσκουφίτσα, στο παραμύθι που μας έλεγε η γιαγιά, είναι καιρός ν’ αλλάξουν. Μια πολιτισμένη χώρα δεν θα πρέπει να περηφανεύεται για την εξαφάνιση ενός είδους.Γι’ αυτό, σ’ αυτή την περίπτωση, χρειάζεται η επέμβαση του ηθολόγου, γιατί μόνο με τη μελέτη μπορούμε να προστατέψουμε.

Δυστυχώς, οι γνώσεις μας για τη συμπεριφορά των ζώων που ζουν στη χώρα μας είναι πολύ λίγες. Επίσης, οι πληροφορίες μας για το πώς «λειτουργούν» πολλά οικοσυστήματα είναι ακόμη ελλιπείς ή πολλές φορές ανύπαρκτες. Η σωστή διαχείριση της φυσικής κληρονομιάς είναι αναγκαία για την υγεία του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ζούμε. Για να διαχειριστούμε σωστά πρέπει να γνωρίζουμε, για να γνωρίζουμε όμως πρέπει να μελετάμε.

http://www.terrapapers.com