Σύντομη ιστορία της Ευρώπης

Προδημοσίευση από το βιβλίο του Τζον Χιρστ Σύντομη ιστορία της Ευρώπης, που θα κυκλοφορήσει στις 10 Ιουνίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. 

Το κλασικό αίσθηµα 

Κατά την Αναγέννηση, λόγιοι και συγγραφείς πίστευαν ότι η τέχνη, η λογοτεχνία και η παιδεία ίσως να έφτασαν στο επίπεδο της αρχαίας Ελλάδας και της Ρώµης, ποτέ όµως δεν το ξεπέρασαν. Γι’ αυτό και το χαρακτήρισαν κλασικό: άριστο. Επί δύο αιώνες οι άνθρωποι διαφωνούσαν για τα επιτεύγµατα των αρχαίων έναντι των συγχρόνων. Η διαµάχη συµβιβάστηκε τον δέκατο έβδοµο αιώνα, όταν αποδείχθηκε ότι η ελληνική επιστήµη είχε σφάλει σχετικά µε τον Ήλιο, τη Γη, τους πλανήτες και τους αστέρες. Στο εξής, το δέος προς τους κλασικούς θα µειωθεί, ενώ θα αυξηθεί η προσδοκία για ό,τι θα µπορούσαµε να επιτύχουµε εµείς, οι σύγχρονοι. Ωστόσο, σε ορισµένους τοµείς το συγγραφικό έργο της αρχαίας Ελλάδας και της Ρώµης παραµένει η αφετηρία µας. Στρέφοντας το βλέµµα προς αυτούς τους γίγαντες, διατηρούµε την πιθανότητα να συλλάβουµε το «κλασικό αίσθηµα».

Οι τρεις µεγάλοι φιλόσοφοι της Αθήνας –ο Σωκράτης, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης– δεσπόζουν στη φιλοσοφία µέχρι σήµερα. Έχει ειπωθεί ότι ολόκληρη η δυτική φιλοσοφία δεν είναι πάρα υποσηµειώσεις στον Πλάτωνα. Τους τρεις αυτούς άνδρες συνέδεαν στενοί δεσµοί. Ο Πλάτων κατέγραψε τα λόγια του Σωκράτη, ο οποίος αντιµετώπιζε τη φιλοσοφία όπως µια συζήτηση µε τους συντρόφους του, ο δε Αριστοτέλης ήταν µαθητής του Πλάτωνα.

Ο Σωκράτης δεν ισχυριζόταν ότι δίδασκε την αλήθεια. Παρουσίαζε τη µέθοδο που οδηγούσε σε αυτή, πράγµα που στην ουσία σήµαινε να θέτει κανείς τα πάντα υπό εξέταση, να µην αποδέχεται τίποτα µε βάση τη φαινοµενική του αξία, και να θεω-ρεί δεδοµένο ότι οι κοινές αντιλήψεις στερούνται λογικής βάσης. Ο Σωκράτης έθετε ένα φαινοµενικά απλό ερώτηµα: Ποιος άνδρας είναι ενάρετος; Κάποιος από τους µαθητές του θα έδινε µια απάντηση, ο δε Σωκράτης στην πορεία της συζήτησης θα αποδείκνυε ότι είχε σαθρό υπόβαθρο. Οπότε ο ίδιος ή κάποιος άλλος συνοµιλητής του θα έκανε ακόµη µία απόπειρα – αλλά µε µεγαλύτερη προσοχή αυτή τη φορά. Θα ακολουθούσαν επιπλέον ερωταπαντήσεις και περεταίρω βελτίωση του συλλογισµού. ΟΣωκράτης πίστευε ότι αν διέθετες νοητική διαύγεια και οξυδέρκεια θα προσέγγιζες την αλήθεια. ∆εν χρειαζόταν να πασχίσεις για να τη βρεις ή να διεξαγάγεις µεγάλη έρευνα. Η αλήθεια υπάρχει· οφείλεις να ασκήσεις τον νου σου ώστε να τη συλλάβεις.

Η µέθοδος αυτή φέρει ακόµη το όνοµά του: σωκρατική µέθοδος. Σκοπός της είναι να επιτύχει αυτό που γίνεται στα πανεπιστηµιακά µαθήµατα, όπου ο καθηγητής δεν βρίσκεται εκεί για να διδάξει διά της επιβολής αλλά για να βοηθήσει τους φοιτητές να σκεφτούν καθαρά και να προκύψει µια γόνιµη συζήτηση. Ένα τέτοιο παράδειγµα θα µπορούσε να έχει ως εξής:

Καθηγητής: Αµάντα, τι είναι επανάσταση;

Αµάντα: Η ανατροπή µιας κυβέρνησης διά της βίας.

Καθηγητής: Κι αν πρόκειται για µια πολιτεία όπου κυβερνά ένας βασιλιάς και ο αδελφός του βασιλιά τον δολοφονεί και καταλαµβάνει αυτός τον θρόνο του – αυτό είναι επανάσταση;

Αµάντα: Ω, όχι!

Καθηγητής: Άρα κάθε περίπτωση όπου χρησιµοποιείται βία προκειµένου να αλλάξει η κυβέρνηση δεν συνιστά επανάσταση;

Αµάντα: Εε, όχι, όχι κάθε περίπτωση.

Καθηγητής: Άρα τι άλλο χρειάζεται, εκτός από τη χρήση βίας, για να έχουµε επανάσταση;

Υπάρχει µια παγίδα σε αυτή τη µέθοδο. Οι ευφυείς µπορούν να τα πάνε καλά µαζί της χωρίς απαραίτητα να έχουν πολλές γνώσεις.

Ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης ζούσαν στην Αθήνα την περίοδο της δηµοκρατίας, τον πέµπτο και τέταρτο αιώνα π.Χ. Και οι τρεις ασκούσαν κριτική στο πολίτευµα, ο Σωκράτης µάλιστα ήρθε σε σύγκρουση µε τη δηµοκρατική Αθήνα. ∆ικάστηκε µε την κατηγορία της ασέβειας προς τους θεούς και της διαφθοράς των νέων. Υπερασπιζόµενος τον εαυτό του είπε ότι δεν είχε υποχρεώσει κανέναν να ενστερνιστεί τις απόψεις του· έθετε απλώς ερωτήµατα στους ανθρώπους ώστε να βασίζουν τις πεποιθήσεις τους σε κάποια αιτιολογία. Κρίθηκε ένοχος από ένα σώµα 501 αθηναίων πολιτών, αλλά µε µικρή διαφορά ψήφων. Οι δικαστές έπρεπε κατόπιν να αποφασίσουν ποια ποινή θα επιβάλουν. Η κατηγορούσα αρχή ζήτησε τον θάνατο. Στο σηµείο αυτό το αναµενόµενο ήταν ο κατηγορούµενος να πάρει απολογητικό ύφος, να επικαλεστεί τη γυναίκα του και τα παιδιά του και να εκλιπαρήσει για επιείκεια. Ο Σωκράτης αρνήθηκε να συρθεί στα πόδια τους. Ποια, λοιπόν, τους ρώτησε, θα ήταν η κατάλληλη ποινή για κάποιον που σας ενθάρρυνε να αναπτύξετε τη σοφία και το ήθος σας; Μια ισόβια σύνταξη ίσως! Θα µπορούσατε να επιβάλετε την εξορία ως ποινή, αλλά αν µε διώξετε από την πόλη θα κάνω το ίδιο και στην επόµενη. Οπουδήποτε βρεθώ, είπε ο Σωκράτης, δεν µπορώ να ζήσω χωρίς να ερευνώ τον εαυτό µου και τους άλλους: «Ανεξέταστη ζωή δεν αξίζει να τη ζεις». Θα µπορούσατε να µου επιβάλετε πρόστιµο, αλλά έχω ελάχιστα να πληρώσω – δεν είµαι πλούσιος. Οι µαθητές του, απελπισµένοι από τη στάση του, προσφέρθηκαν να πληρώσουν ένα γερό πρόστιµο. Οι δικαστές όµως, όπως αναµενόταν, τάχθηκαν υπέρ της θανατικής ποινής.

Στην Αθήνα οι εκτελέσεις συνήθως γίνονταν αµέσως, η συγκεκριµένη όµως καθυστέρησε λόγω µιας θρησκευτικής γιορτής. Ο Σωκράτης είχε τη δυνατότητα να αποδράσει, πράγµα που οι αρχές πιθανόν και να εύχονταν. Αλλά αρνήθηκε την επιλογή αυτή. Γιατί να παλέψω, είπε, για να κρατηθώ στη ζωή αφού δεν γίνεται να ζήσω για πάντα; Σκοπός δεν είναι να ζει κανείς, αλλά το να ζει ενάρετα. Είχα µια καλή ζωή σεβόµενος τους νόµους της Αθήνας και είµαι έτοιµος να δεχτώ την ποινή µου. Παρέµεινε αληθινός φιλόσοφος µέχρι το τέλος. Όταν του έβγαλαν τις αλυσίδες, σχολίασε το πόσο κοντά βρίσκονται ο πόνος µε την ευχαρίστηση.

Η εκτέλεση θα γινόταν διά του δηλητηριασµού µε κώνειο. Οι µαθητές του τον εκλιπαρούσαν να το καθυστερήσει· έπρεπε να πιει το δηλητήριο µε το τέλος της µέρας και ο ήλιος δεν είχε ακόµη πέσει πίσω από τους λόφους. Ο Σωκράτης απάντησε ότι θα γινόταν περίγελος του εαυτού του εάν προσπαθούσε να µείνει προσκολληµένος στη ζωή. Ήπιε το κώνειο µε απόλυτη ηρεµία και χωρίς να δείξει αποστροφή. Σκοτώνει πολύ γρήγορα.

Μίλησα για τον θάνατο του Σωκράτη τασσόµενος υπέρ του φιλοσόφου. Είναι άραγε δυνατόν να πεις την ιστορία από την πλευρά της κατηγορούσας αρχής; Ο γιος ενός από τους κατηγόρους παρακολουθούσε τις φιλοσοφικές συζητήσεις του Σωκράτη· αργότερα εγκατέλειψε τις σπουδές του και έγινε µέθυσος. ∆εν είχε δίκιο ο κατήγορος όταν έλεγε ότι ο Σωκράτης ήταν επικίνδυνος; Αν εξετάζουµε το καθετί, αποπροσανατολιζόµαστε – δεν µπορούµε να ζήσουµε µόνο µε τη λογική. Πρέπει να υπάρχουν έθιµα, συνήθειες, θρησκεία που να δίνουν στα άτοµα µια κατεύθυνση και να κάνουν την ύπαρξη της κοινωνίας εφικτή.

Το ζήτηµα είναι πολύπλοκο. Η δική µας κουλτούρα κλίνει υπέρ του Σωκράτη. ∆εν ήταν πάντα έτσι, αλλά η περιγραφή του θανάτου του από τον Πλάτωνα διασώθηκε µε αποτέλεσµα να τον καταστήσει προστάτη άγιο της µεθόδου των ερωταποκρίσεων.

Ο Πλάτων παραµένει η αφετηρία για ένα κεντρικό φιλοσοφικό ερώτηµα: Αποτελεί η εµπειρία των αισθήσεών µας αξιόπιστο οδηγό για την πραγµατικότητα; Ο Πλάτων πίστευε ότι αυτό που βλέπουµε και ζούµε στον κόσµο είναι µόνο σκιώδεις αναπαραστάσεις όσων υπάρχουν σε τέλεια µορφή σε κάποιο άλλο υψηλό, πνευµατικό βασίλειο. Εδώ υπάρχουν τα συνηθισµένα τραπέζια αλλά υπάρχει και µια τέλεια µορφή τραπεζιού κάπου αλλού. Ακόµα και αφηρηµένες ιδέες όπως «δίκαιο» και «καλό» υπάρχουν σε τέλεια µορφή κάπου αλλού. Από αυτό το βασίλειο προέρχονται οι άνθρωποι· τώρα, ασκώντας τον νου και το πνεύµα τους, πρέπει να το ανακαλύψουν εκ νέου. Ο Πλάτων είναι ο µεγάλος ιδεαλιστής φιλόσοφος: απέρριπτε την υλιστική θεώρηση του κόσµου.

Ο Πλάτων γνώριζε ότι ο κοινός νους θα απέρριπτε τη θεωρία του· για αυτούς είχε µια απάντηση που παραµένει ισχυρή. Φανταστείτε µια οµάδα ανθρώπων αλυσοδεµένων στο βάθος µιας σπηλιάς. ∆εν µπορούν να κοιτάξουν προς το φως στην είσοδο της σπηλιάς πίσω τους, µπορούν µόνο να δουν το εσωτερικό της σπηλιάς. Έξω από τη σπηλιά υπάρχει ένας δρόµος και πέρα από τον δρόµο µια µεγάλη φωτιά που ρίχνει το φως της µέσα στη σπηλιά. Καθώς άνθρωποι, ζώα και κάρα διασχίζουν τον δρόµο, οι σκιές τους θα πέσουν στο πίσω τοίχωµα της σπηλιάς, αφού προς στιγµήν φράζουν το φως της φωτιάς. Οι αλυσοδεµένοι θα βλέπουν µόνο τις σκιές· θα τους δίνουν ονόµατα και θα συζητούν για αυτές· θα τις αναλύουν· θα πιστεύουν ότι οι σκιές είναι η πραγµατικότητα. Ύστερα βγάλτε ένα άτοµο έξω από τη σπηλιά. Στην αρχή θα τυφλωθεί από το φως, και µετά τα χρώµατα και τα τρισδιάστατα αντικείµενα θα του προκαλέσουν σύγχυση και κατάπληξη. Μα εκεί κάτω, λέει, εµείς νοµίζαµε… Ναι, εκεί κάτω δεν µπορούσατε να δείτε την αλήθεια.

Ο Αριστοτέλης, µαθητής του Πλάτωνα, ήταν αυτός που συστηµατοποίησε τη γνώση για τον φυσικό κόσµο και το σύµπαν, τόσο για τη Γη όσο και για τις ουράνιες σφαίρες. Ήταν η δική του θεωρία περί της γης ως κέντρου του σύµπαντος που καταρρίφθηκε κατά την Επιστηµονική Επανάσταση τον δέκατο έβδοµο αιώνα. Ωστόσο, οι κανόνες του Αριστοτέλη περί λογικής σκέψης παραµένουν. Μας έδωσε τον συλλογισµό, µια λογική διαδικασία σε τρία µέρη, ο οποίος ξεκινά µε µια γενική και αφηρηµένη θέση (τη µείζονα προκείµενη), µεταβαίνει σε µια ειδική και συγκεκριµένη (την ελάσσονα προκείµενη), για να καταλήξει σε ένα συµπέρασµα. Ένα παράδειγµα:

           Όλες οι γάτες έχουν τέσσερα πόδια.

           Η Μίλιγκαν είναι γάτα.

Άρα:  Η Μίλιγκαν έχει τέσσερα πόδια.

Είναι σωστό αυτό το συµπέρασµα; Για να φτάσει ένας συλλογισµός σε σωστό συµπέρασµα, οι δύο προκείµενες προτάσεις πρέπει να είναι αληθείς και το επιχείρηµα που διατυπώνεται έγκυρο. Στην περίπτωσή µας, οι γάτες όντως έχουν τέσσερα πόδια και η Μίλιγκαν υποθέτουµε πως είναι γάτα. Οπότε οι προκείµενες προτάσεις είναι αληθείς. Είναι όµως έγκυρο το επιχείρηµα; Ναι – αν η Μίλιγκαν είναι γάτα, και αν κάθε γάτα έχει τέσσερα πόδια, τότε η Μίλιγκαν πρέπει πράγµατι να έχει τέσσερα πόδια. Ιδού ένα άκυρο επιχείρηµα για τη Μίλιγκαν:

           Όλες οι γάτες έχουν τέσσερα πόδια.

           Η Μίλιγκαν έχει τέσσερα πόδια.

Άρα: Η Μίλιγκαν είναι γάτα.

Το συµπέρασµα είναι εσφαλµένο, ακόµα κι αν οι προκείµενες είναι σωστές, επειδή δεν υπάρχει σχέση λογικής αναγκαιότητας ανάµεσα στη Μίλιγκαν και στις γάτες (θα µπορούσε κάλλιστα να είναι σκύλος). Ενδεχοµένως να έχουµε έγκυρο επιχείρηµα αλλά εσφαλµένο συµπέρασµα· αυτό θα συνέβαινε στην περίπτωση που κάποια από τις προκείµενες δεν ήταν ορθή. Για παράδειγµα:

           Όλες οι γάτες είναι µαύρες.

           Η Μίλιγκαν είναι γάτα.

Άρα: Η Μίλιγκαν είναι µαύρη.

Το επιχείρηµα είναι έγκυρο, αλλά το συµπέρασµα εσφαλµένο, διότι δεν αληθεύει η πρώτη προκείµενη. Υπάρχουν κανόνες βάσει των οποίων προσδιορίζονται και κατονοµάζονται όλοι οι τρόποι µε τους οποίους ένας συλλογισµός µπορεί να στηρίζεται σε λαθεµένη λογική. Βλέπετε λοιπόν γιατί λένε ότι οι αρχαίοι Έλληνες µας δίδαξαν την ορθολογική σκέψη.

Η σύγχρονη δυτική ιατρική ανάγει την προέλευσή της στους Έλληνες και συγκεκριµένα στον Ιπποκράτη, ο οποίος έζησε στην Αθήνα κατά τον χρυσό αιώνα της, τον πέµπτο αιώνα π.Χ. Τα γραπτά του διασώθηκαν, αν και είναι σχεδόν βέβαιο ότι τα συνέταξαν κάποιοι συγγραφείς που εργάστηκαν σύµφωνα µε τις δικές του µεθόδους και αρχές. Ο Ιπποκράτης εφάρµοσε τη λογική προκειµένου να κατανοήσει την ασθένεια, θεωρώντας δεδοµένο ότι τα αίτιά της ήταν φυσικά και διαχωρίζοντάς την από τη µαγεία, τη µαγγανεία και τη θεία παρέµβαση. Μελέτησε επισταµένα την εξέλιξη των ασθενειών και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες προσβάλλουν τον άνθρωπο. Οι προσπάθειές του να εντοπίσει πρότυπα στην εµφάνιση της ασθένειας τον κατέστησαν τον πρώτο επιδηµιολόγο. Επέβαλε στους γιατρούς την ιερή υποχρέωση να είναι ηθικοί άνθρωποι, γεµάτοι διακριτικότητα, αφοσιωµένοι στην υγεία των ασθενών τους· για την ακρίβεια, το έργο του όρισε την ιατρική ως επάγγελµα. Σε πολλές χώρες έως και σήµερα οι φοιτητές της ιατρικής δίνουν έναν όρκο που εκείνος έγραψε και που φέρει το όνοµά του: ο όρκος του Ιπποκράτη, όπου επιπλέον    αποκαλύπτεται η θέση της ιατρικής την εποχή του Ιπποκράτη:^[1]

Θα χρησιµοποιώ τη θεραπεία προς όφελος των ασθενών κατά τη δυνατότητα και την κρίση µου, αλλά ποτέ για να βλάψω ή να αδικήσω. ∆εν θα δώσω θανατηφόρο φάρµακο σε κάποιον ακόµα κι αν µου το ζητήσει, ούτε θα του υποδείξω κάτι τέτοιο, και δεν θα δώσω σε γυναίκα φάρµακο που να επιφέρει διακοπή της κύησης. Σε όσα σπίτια πηγαίνω θα µπαίνω για να ωφελήσω τον ασθενή, απέχοντας από κάθε εσκεµµένη βλάβη ή φθορά, και ιδίως από οποιαδήποτε γενετήσια πράξη µε άνδρες ή γυναίκες, ελεύθερους ή δούλους. Όσα τυχόν βλέπω ή ακούω για τον βίο των ανθρώπων, είτε κατά τη διάρκεια της θεραπείας είτε πέρα από αυτή, που δεν πρέπει να διαδοθούν ευρέως, θα τα αποσιωπώ θεωρώντας τα απόρρητα. Θα διά-γω τον βίο και την τέχνη µου µε αγνότητα και ευσέβεια.

Ο Ιπποκράτης όµως βάρυνε τη δυτική ιατρική µε ένα σηµαντικό λάθος που προέκυψε από την αρχαιοελληνική αναζήτηση της απλότητας. ∆ιακήρυξε ότι ο άνθρωπος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία ή χυµούς, η δε υγεία του σώµατος εξαρτάται από την ισορροπία στην κατανοµή τους: το αίµα, το φλέγµα, την κίτρινη χολή και τη µέλαινα χολή. Έως τον δέκατο ένατο αιώνα χρησιµοποιούνταν βάσει αυτής της αρχής η βδελλοθεραπεία, όταν το αίτιο της ασθένειας αποδιδόταν στο πλεονάζον αίµα. Από την άποψη αυτή, η αποδοχή του Ιπποκράτη ως κλασικού κράτησε περισσότερο απ’ όσο έπρεπε.

Οι αρχαίοι Έλληνες υπερείχαν των Ρωµαίων σχεδόν σε όλους τους κλάδους της επιστήµης, όχι όµως και στο δίκαιο. Το ρωµαϊκό δίκαιο αναπτύχθηκε συγκροτηµένα, ενσωµατώνοντας σε νόµους τις αποφάσεις των δικαστών και τα υποµνήµατα των νοµοµαθών. Παρόλο που οι Ρωµαίοι υπήρξαν περισσότερο πραγµατιστές από τους Έλληνες, η νοµική σκέψη τους είχε αρκετές δόσεις αρχαιοελληνικού ιδεαλισµού. Εξετάζοντας τους νόµους των κατακτηµένων λαών, έστρεψαν το ενδιαφέρον τους στα κοινά τους γνωρίσµατα. Πώς θα έπρεπε, µε τη σύµφωνη γνώµη όλων, να λειτουργεί τελικά ο νόµος; Η πορεία αυτής της έρευνας οδήγησε στην αντίληψη ότι υπήρχε ένας φυσικός νόµος –τέλειος στη µορφή– τον οποίο κάθε επιµέρους κοινωνία θα έπρεπε να χρησιµοποιεί για να βελτιώσει τη νοµοθεσία της, και κάθε αφοσιωµένη στη δικαιοσύνη κοινωνία θα όφειλε να τηρεί.

Η πλέον ολοκληρωµένη σύνοψη του ρωµαϊκού δικαίου συντέθηκε τον έκτο αιώνα µ.Χ. µε διαταγή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, διοικητή του ανατολικού τµήµατος της αυτοκρατορίας, η οποία είχε διασωθεί από την έφοδο των Γερµανών. Η επιρροή του Ιουστινιάνειου Κώδικα, όταν ανακαλύφθηκε εκ νέου τον ενδέκατο αιώνα, ήταν τεράστια. Υπήρξε µικρότερη στην Αγγλία, όπου το εθιµικό δίκαιο είχε ήδη γίνει θεσµός, ωστόσο επηρέασε το αγγλικό ενοχικό δίκαιο. Ας εξετάσουµε δύο σχετικά ζητήµατα.

Ας πάρουµε, παραδείγµατος χάρη, µια σύµβαση µίσθωσης. Αν κλαπεί ένα υπό µίσθωση άλογο, ποια είναι η νοµική ευθύνη του µισθωτή; Απάντηση: υποχρεούται να καταβάλει το τίµηµα του αλόγου στον ιδιοκτήτη του, διότι όφειλε να το είχε προσέξει. (Στις µέρες µας τέτοια θέµατα τα χειρίζονται οι ασφάλειες, κάτι που οι Ρωµαίοι δεν διέθεταν.) Εάν όµως το άλογο είχε κλαπεί διά της βίας, ο µισθωτής δεν είχε ευθύνη. ∆εν θα όφειλε να είχε θέσει σε κίνδυνο τον εαυτό του για να προστατέψει το άλογο κάποιου άλλου. Αν όµως ο µισθωτής είχε κρατήσει το άλογο πέρα από τον συµφωνηµένο χρόνο µίσθωσης, ήταν δική του η ευθύνη για την απώλεια, ακόµα κι αν το άλογο αφαιρέθηκε διά της βίας.

Ας πάρουµε την περίπτωση ενός χρυσοχόου που έχει δεσµευτεί µε συµβόλαιο να κατασκευάσει ένα δαχτυλίδι. Είναι σύµβαση για την πώληση του δαχτυλιδιού ή για τη µίσθωση εργασίας του χρυσοχόου; Πρόκειται για διαφορετικές συµβάσεις όπου εφαρµόζονταν διαφορετικοί κανόνες. Η απάντηση εξαρτάται από το ποιος παρείχε τον χρυσό. Εάν παρείχε τον χρυσό ο πελάτης, επρόκειτο για µίσθωση εργασίας του χρυσοχόου. Εάν παρείχε τον χρυσό ο χρυσοχόος, επρόκειτο για σύµβαση πώλησης.

Βλέπετε πόσο διεξοδικός και αναλυτικός ήταν ο νόµος, καθώς και την αποφασιστικότητα των συντακτών του να καθιερώσουν δίκαιες αρχές σε κάθε παραλλαγή των ανθρώπινων συναλλαγών. Ίσως εµείς να προτιµούσαµε να κάνουµε τα πράγµατα διαφορετικά, όποιο όµως και αν είναι το πρόβληµα που αντιµετωπίζουµε, ξέρουµε ότι έχει ήδη τεθεί. Ενώπιον αυτού του σπουδαίου πνευµατικού οικοδοµήµατος –για το οποίο πολλές διάνοιες εργάστηκαν ανά τους αιώνες– αισθανόµαστε ασήµαντοι. Αυτό είναι το κλασικό αίσθηµα.

---

^[1]
Πρόκειται για µια µη ολοκληρωµένη εκδοχή του πρωτότυπου όρκου –σε ελεύθερη απόδοση–, από τις πολλές που δηµιουργήθηκαν προκειµένου να ανταποκριθούν στις ανάγκες της σύγχρονης ιατρικής πραγµατικότητας.

Πηγή: http://diastixo.gr/

 http://antikleidi.com/