Φιλοσοφικές θεωρίες για τη σχέση ψυχής και σώματος

H σχέση σώματος-ψυχής

Εδώ και αιώνες πολλοί δε νιώθουν άνετα με την ιδέα ότι οι σκέψεις τους και οι πράξεις τους είναι αποτέλεσμα φυσικών διεργασιών που λαμβάνουν χώρα στον εγκέφαλο. Γιατί; Επειδή ίσως διδαχθήκαμε από πολύ μικροί ότι ο καθένας μας έχει μία ψυχή που διαχωρίζεται από το σώμα, αλλά είναι σε θέση να αλληλεπιδρά με αυτό με κάποιον τρόπο. Για παράδειγμα, έχω την αίσθηση ότι αποφασίζω συνειδητά να κάνω κάτι και το κάνω.

 Πώς μπορεί να συμβαίνει αυτό αν οι ενέργειες μου καθοδηγούνται από μία σειρά χημικών διεργασιών του εγκεφάλου; Πρέπει λοιπόν να υπάρχει στενή σχέση μεταξύ ψυχής και εγκεφάλου, αλλά ποια είναι η φύση αυτής της σχέσης; Αυτό είναι το ζήτημα σώματος-ψυχής ή εγκεφάλου-ψυχής.

H δυσκολία του ζητήματος

Υπάρχουν τέσσερις κύριες θεωρίες για τη σχέση σώματος-ψυχής, γι αυτό θα εξετάσουμε τα θετικά και τα αρνητικά σημεία της καθεμίας. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται συνοπτικά οι θεωρίες αυτές, καθώς και και ορισμένες άλλες.

Θεωρία	Ερμηνεία
Δ ΥΪΣΜΟΣ	H ψυχή και ο εγκέφαλος διαφέρουν ριζικά και υπάρχουν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο
* θεωρία της αλληλεπίδρασης	H ψυχή και ο εγκέφαλος υπάρχουν ξεχωριστά, αλλά αλληλεπιδρούν και επηρεάζουν το ένα το άλλο.
* Θεωρία του παραλληλισμού	H ψυχή και ο εγκέφαλος υπάρχουν ξεχωριστά, αλλά δεν επηρεάζουν το ένα το άλλο. Ωστόσο, η δραστηριότητα της ψυχής και του εγκεφάλου είναι εναρμονισμένη, κατά τον ίδιο τρόπο που δυο ρολόγια ακριβείας δείχνουν πάντα την ίδια ώρα, χωρίς να επηρεάζει το ένα το άλλο.
ΜΟΝΙΣΜΟΣ	To σύμπαν αποτελείται μόνο από ένα είδος ουσίας, η οποία μπορεί να θεωρηθεί ως υλική, ψυχική ή συνδυασμός αυτών των δυο
* Υλισμός	Υπάρχει μόνο ο υλικός κόσμος, η ψυχή δεν υπάρχει ή τουλάχιστον δεν υπάρχει ανεξάρτητα από την ύλη.
* Αϋλισμός- άκρατος υποκειμενικός	O φυσικός κόσμος υπάρχει μόνο στην ψυχή κάποιου ή στο μυαλό του Θεού. Αυτό σημαίνει ότι ο υλικός ιδεαλισμός κόσμος δε θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς να γίνεται αντιληπτός από ένα υποκείμενο που διαθέτει συνείδηση.
* Θεωρία της ταυτότητας	H ψυχή και ο εγκέφαλος είναι δύο όροι που αναφέρονται στο ίδιο πράγμα. Υπάρχει μόνο ένα είδος ουσίας, η οποία δεν είναι ούτε πνευματική, ούτε υλική, αλλά συνδυασμός των δυο.
Θεωρία της ανακύπτουσας ιδιότητας	H ψυχή δεν αποτελεί ιδιότητα της ύλης καθεαυτής, αλλά προκύπτει ως νέα ιδιότητα της ύλης όταν αυτή τας οργανώνεται με ένα συγκεκριμένο τρόπο. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι ιδιότητες του νερού προκύπτουν όταν ενώνεται υδρογόνο με οξυγόνο, παρ’ ότι οι ιδιότητες αυτές δεν παρατηρούνται ούτε οτο υδρογόνο, ούτε στο οξυγόνο.

Σύμφωνα με το δυϊσμό η ψυχή υπάρχει ανεξάρτητα από το σώμα, πρόκειται για δύο διαφορετικές ουσίες. Σύμφωνα με την πιο διαδεδομένη εκδοχή του δυϊσμού, τη θεωρία της αλληλεπίδρασης (διάδρασης), οι δύο ουσίες αλληλεπιδρούν με κάποιον τρόπο, δηλαδή ο εγκέφαλος στέλνει μηνύματα στην ψυχή, η οποία στέλνει με τη σειρά της μηνύματα για να ελέγξει τον εγκέφαλο.

H θεωρία του Καρτέσιου για την αλλη­λεπίδραση σώματος-ψυχής. Θεώρησε ότι η ψυχή διαχωρίζεται από το σώμα και ότι επικοινωνεί με αυτό μέσω της επίφυσης, ενός μικρού οργάνου που βρίσκεται στη βάση του εγκε­φάλου και αντιπροσωπεύεται μόνο μία φόρα.

Πώς θα μπορούσε να λαμβάνει χώρα μία τέτοια  αλληλεπίδραση; O Γάλλος φιλόσοφος Καρτέσιος (Descartes) θεώρησε ότι η ψυχή λαμβάνει μηνύματα μέσω του μικροσκοπικού αδένα της επίφυσης, μέσω της οποίας προσπαθεί να τροποποιήσει τη λειτουργία του εγκεφάλου.

Θετικό σημείο: H δυϊστική θεώρηση είναι εναρμονισμένη με την κοινή αντίληψη για τη φύση και τη λειτουργία της ψυχής. 


Αρνητικό σημείο: O εγκέφαλος και το υπόλοιπο σώμα αποτελούνται από ύλη και ενέργεια. Σύμφωνα με μία βασική αρχή της φυσικής, η ύλη και η ενέργεια μεταβάλλονται και κινούνται μόνο υπό την επίδραση ύλης και ενέργειας. Αν η ψυχή δεν είναι ύλη ή ενέργεια, πώς θα μπορούσε να επηρεάσει τις ηλεκτρικές και τις χημικές δραστηριότητες της επίφυσης ή οποιουδήποτε άλλου τμήματος του εγκεφάλου;

H δυϊστική θεώρηση είναι χωρίς αμφιβολία η πιο δημοφιλής θεωρία, αλλά σχεδόν όλοι οι φιλόσοφοι και νευροεπιστήμονές την απορρίπτουν. Πραγματικά, αν ο νους μπορεί να υπάρξει ανεξάρτητα από το φυσικό του υπόστρωμα (τον εγκέφαλο), η βιολογική προσέγγιση στην ψυχολογία θα αποτύγχανε. Ορι­σμένοι επιστήμονες, όπως ο διακεκριμένος ερευνητής του εγκε­φάλου Roger Sperry (1993), διατείνονται ότι οι νοητικές διερ­γασίες μπορούν να ελέγξουν τη συμπεριφορά, αλλά ωστόσο θεωρούν τις νοητικές λειτουργίες ως αδιαχώριστες και ουσια­στικά συνώνυμες με την εγκεφαλική δραστηριότητα.

Εν συντομία, πρέπει να είστε πολύ προσεκτικοί στη χρήση του όρου ψυχή. H χρήση του υπονοεί ότι τη θεωρείτε ως μία ξεχωριστή οντότητα και θα πρέπει να είστε σε θέση να εξηγήσετε πώς κάτι χωρίς φυσική υπόσταση, χωρίς ύλη και ενέργεια, μπορεί να επηρεάσει την ύλη και την ενέργεια του εγκεφάλου.

H εναλλακτική προς το δυϊσμό θεωρία είναι ο μονισμός (ενισμός), δηλαδή η άποψη ότι το σύμπαν συνίσταται από ένα είδος ουσίας και όχι από δύο. Διάφορες εκδοχές του ενισμού διαφέρουν ως προς τη φύση που αποδίδουν σε αυτήν την ουσία αν είναι, δηλαδή υλική, πνευματική ή συνδυασμός και των δύο.

Σύμφωνα με μια εκδοχή του ενισμού, τον υλισμό (ματεριαλισμό), ο εγκέφαλος είναι μία μηχανή και η συνείδηση σχετίζεται με τη λειτουργία του.

Θετικά σημεία: O εγκέφαλος είναι όντως μία μηχανή και, σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε, υπόκειται στις ίδιες βασικές αρχές της φυσικής και της χημείας όπως και οι άλλες μηχανές. Οι ερευνητές δεν ανακαλύπτουν ενδείξεις για την ύπαρξη μίας μυστηριώδους εξωτερικής δύναμης που δρα στον εγκέφαλο. 

Αρνητικά σημεία: Όπως επεσήμανε ο Καρτέσιος, είναι αδύνατο να θέσουμε υπό αμφισβήτηση την ύπαρξη της ίδιας μας της ψυχής (όπως είπε, «σκέφτομαι, άρα υπάρχω»). Αν ο εγκέφαλος είναι μία μηχανή, είναι τουλάχιστον μία μηχανή με συνείδηση και είναι σε θέση να μιλά για τη συνείδηση της.

Σύμφωνα με μία άλλη εκδοχή του ενισμού, τη θεωρία της ταυτότητας (ταυτίζουσα θεωρία, θεωρία των δύο όψεων), η ψυχή και η εγκεφαλική λειτουργία είναι το ίδιο πράγμα, διατυπωμένο με διαφορετικούς όρους. Για παράδειγμα, θα μπορούσαμε να περιγράψουμε το Δαυίδ (το άγαλμα του Μιχαήλ Αγγέλου) ως ένα κομμάτι μάρμαρο με συγκεκριμένες διαστάσεις. Αυτή η περιγραφή ηχεί πολύ διαφορετικά από την περιγραφή του ίδιου αντικειμένου ως έργου τέχνης. Σύμφωνα με τη θεωρία της ταυτότητας, ο έλλογος νους δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς εγκεφαλική λειτουργία, αλλά και το αντίστροφο.

Θετικό σημείο: Αυτή η θεωρία δέχεται την ιδέα ότι η υπάρχει ψυχή, παρ’ ότι τη θεωρεί ως μέρος του υλικού σύμπαντος. H θεωρία αυτή φαίνεται ελκυστική σε πολλούς επιστήμονες. 

Αρνητικό σημείο: Είναι ασαφής. Γιατί και με ποιον τρόπο ο εγκέφαλος δημιουργεί το συνειδητό βίωμα; Γιατί συνειδητο­ποιούμε κάποιες από τις λειτουργίες του νευρικού συστήματος (όπως η όραση), αλλά όχι άλλες (όπως τα νωτιαία αντανακλαστικά);

H θεωρία της ανακύπτουσας ιδιότητας (emergent property position) είναι μία τροποποιημένη εκδοχή της θεωρίας της ταυτότητας. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η συνείδηση δεν είναι ιδιότητα της συνολικής εγκεφαλικής δραστηριότητας, αλλά εμφανίζεται όταν ο εγκέφαλος οργανώνεται με συγκεκριμένους τρόπους. Αναλογικά, όταν το υδρογόνο ενώνεται με το οξυγόνο, δημιουργείται το νερό, που έχει διαφορετικές ιδιότητες από αυτές του υδρογόνου και του οξυγόνου. Ομοίως, η συνείδηση μπορεί να προκύπτει από συγκεκριμένες αλληλεπιδράσεις μεταξύ των νευρώνων.

Θετικά σημεία: H άποψη αυτή δέχεται ότι ορισμένες μορφές εγκεφαλικής δραστηριότητας είναι συνειδητές, ενώ άλλες (όπως τα νωτιαία αντανακλαστικά) δεν είναι. Επίσης, αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο ο εγκέφαλος των διαφόρων ειδών, ο οποίος οργανώνεται με διαφορετικό τρόπο, να παράγει διαφορετικά είδη ψυχικής εμπειρίας.

Αρνητικά σημεία: Είναι ασαφής. Ποια μορφή εγκεφαλικής οργάνωσης παράγει (δημιουργεί) συνείδηση, γιατί και με ποιον τρόπο; Για παράδειγμα, οι χημικοί μπορούν να εξηγήσουν πώς οι ιδιότητες του νερού προκύπτουν από τον τρόπο διευθέτησης των ατόμων οξυγόνου και υδρογόνου (διευθέτηση κατά τρόπο τέτοιο ώστε τα H-O-H να σχηματίζουν γωνία 108°). Στην ιδανική περίπτωση, θα έπρεπε να μπορούμε να ερμηνεύσουμε ανάλογα την εμφάνιση των ψυχικών βιωμάτων, βάσει του τρόπου οργάνωσης του εγκεφάλου.

H σχέση σώματος-ψυχής είναι ιδιαίτερα δύσκολο να ερευνηθεί με επιστημονικό τρόπο. H κύρια αιτία αυτής της δυσκολίας είναι ότι, παρ’ ότι ο καθένας από μας συνειδητοποιεί την ύπαρξη της δικής του συνειδητότητας, δεν μπορεί να παρατηρήσει τη συνειδητότητα κανενός άλλου. (Μάλιστα, δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι οι άλλοι διαθέτουν συνείδηση. Αν επιμένατε ότι είστε το μόνο συνειδητό ον στο σύμπαν, πώς θα μπορούσε κάποιος να σας πείσει ότι αυτό δεν ισχύει;)

Μολονότι είναι δύσκολο να φανταστούμε κάποια επιστημονικά δεδομένα που θα μπορούσαν να λύσουν το πρόβλημα ψυχής-σώματος, είναι δυνατό να συλλέξουμε επιστημονικά δεδομένα που σχετίζονται με ορισμένα συναφή ερωτήματα: 

Επιφέρει η απώλεια κάποιου τμήματος του εγκεφάλου απώλεια μέρους των νοητικών ικανοτήτων; (Όπως μας λένε οι νευροεπιστήμονες , η απάντηση είναι θετική). Μήπως η ενεργοποίηση των εγκεφαλικών περιοχών προκαλεί τη γένεση συμπεριφορών και εμπειριών; Αν η διέγερση εγκεφαλικών περιοχών προκαλεί την εμφάνιση μίας μεγάλης ποικιλίας βιωμάτων, τότε η εγκεφαλική λειτουργία πρέπει να είναι υπεύθυνη για τις ψυχικές λειτουργίες.

via