Όλοι μας έχουμε βρεθεί στη θέση αναζήτησης μιας απάντησης σε ένα ερώτημα, μιας λύσης σε ένα πρόβλημα, που όμως, παρ’ όλη την προσπάθεια, δεν μπορούμε να εντοπίσουμε. Ίσως ένα κλασικό παράδειγμα εδώ είναι οι εξετάσεις σε κάποιο γνωστικό αντικείμενο. Πόσοι όμως από εμάς έχει τύχει να βρούμε την απάντηση, τυχαία, την επόμενη ημέρα, ενώ εκτελούμε μια εντελώς άσχετη ενέργεια με το πρόβλημα; Αν θέλουμε να περιγράψουμε αυτό το φαινόμενο με μία λέξη, μπορούμε να πούμε: «Εύρηκα!»
Το 1962, ο κοινωνικός ψυχολόγος Graham Wallas περιέγραψε τα στάδια της δημιουργικής σκέψης, η οποία οδηγείται στη λύση φαινομενικά από το πουθενά. Η θεωρία του, που ονομάστηκε η Τέχνη της Σκέψης, προέκυψε έπειτα από προσωπικές του παρατηρήσεις και μαρτυρίες επιφανών ατόμων, όπως του Γάλλου μαθηματικού και φυσικού Jules Henri Poincaré.
Το πρώτο στάδιο του Wallas ονομάζεται προετοιμασία. Εδώ το άτομο συνειδητά επεξεργάζεται το πρόβλημα, βρίσκει πιθανές λύσεις, τις εξετάζει, τις απορρίπτει ή τις διατηρεί ως σχετικές. Αυτό το στάδιο αφορά γενικότερα τη λύση προβλημάτων κι όλοι οι άνθρωποι περνούμε από δω. Ακολουθεί το στάδιο της επώασης, όπου το άτομο εγκαταλείπει εντελώς το πρόβλημα και ασχολείται με άλλα πράγματα.
Έπειτα από ένα χρονικό διάστημα, η λύση εμφανίζεται απρόσμενα, διορατικά. Το στάδιο αυτό ονομάζεται φωτισμός. Η λύση μπορεί να έχει αλληγορική μορφή ή να εμφανίζεται ως σύνθεση προηγούμενων ιδεών, που, ως ξέχωρες τότε, δεν οδηγούσαν στη λύση του προβλήματος. Τέλος, σύμφωνα με τον Wallas, έχουμε το στάδιο της επαλήθευσης. Το άτομο επιστρέφει στη συνειδητή επεξεργασία του προβλήματος και της λύσης. Εξετάζει τα δεδομένα και τα αξιολογεί ως προς την ορθότητα και τη χρησιμότητά τους (Ευκλείδη,2011).
Από την επώαση στο φωτισμό: Πώς όμως η λύση έρχεται ξαφνικά;
Κατά τη διάρκεια που το άτομο δεν ασχολείται με το πρόβλημα, απομακρύνει από τη μνήμη του εσφαλμένες προσεγγίσεις, όπως επίσης και άχρηστες ή ακατάλληλες πληροφορίες για το επικείμενο ζήτημα. Επίσης, αναδιοργανώνει στη μνήμη του τα στοιχεία που είχε συγκεντρώσει κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας και τα γνωστικά σχήματα που είχε διαμορφώσει. Με λίγα λόγια, επεξεργάζεται το πρόβλημα σε ασυνείδητο επίπεδο.
Αυτό ωστόσο δε σημαίνει πως το άτομο έχει λησμονήσει εντελώς το πρόβλημα. Αντίθετα, το πρόβλημα μπορεί να εμφανίζεται στο νου του, -αυτό που λέμε «με τρώει η σκέψη»-, χωρίς να το ελέγχει. Η παρουσία του προβλήματος υποδηλώνει ακριβώς ότι η επεξεργασία υφίσταται, παρ’ ότι το άτομο δεν την αναγνωρίζει. Αν είναι τυχερό, λοιπόν, θα περάσει στο στάδιο του φωτισμού.
Είναι σημαντικό, πάντως, να έχουμε στο νου μας πως η διορατική λύση ενός προβλήματος προϋποθέτει την προηγούμενη ενασχόληση του ατόμου με το πρόβλημα, όπως επίσης και το ευρύτερο πλαίσιο που αυτό εντάσσεται (π.χ. μαθηματικά, φυσική).
Ακόμη κι αν πρόκειται για πρόβλημα της καθημερινής ζωής (προσωπικό, διαπροσωπικό κλπ.), προκειμένου να βρεθεί η λύση, το άτομο οφείλει προηγουμένως να έχει ασχοληθεί με αυτό. Ο φωτισμός, άλλωστε, δεν είναι μια μαγική διεργασία. Η ενορατική του μορφή οφείλεται στην προηγούμενη, συνειδητή και ασυνείδητη, επεξεργασία του γνωστικού υλικού (Ευκλείδη, 2011).
Εφαρμογές στην καθημερινή ζωή
Σε περίπτωση λοιπόν που έχετε απασχολήσει πολύ τον εαυτό σας με ένα πρόβλημα, αδυνατώντας να βρείτε την απάντηση που ζητάτε, ίσως είναι καλό να κάνετε ένα διάλειμμα. Σύμφωνα με τα στάδια του Wallas, το διάλειμμα δεν ισοδυναμεί απαραίτητα με παραίτηση. Αντίθετα, μπορεί να αποδειχθεί λειτουργικό.
Να σημειωθεί εδώ πως ο ύπνος πολύ συχνά λειτουργεί ως το στάδιο της επώασης. Γενικότερα, οι ειδικοί συνιστούν έναν καλό ύπνο σε περίπτωση που προηγουμένως έχετε εμπλακεί σε νοητική δραστηριότητα, μελετώντας καινούριες πληροφορίες ή προσπαθώντας να επιλύσετε προβλήματα.
Ο ύπνος βοηθά τόσο στη μνήμη όσο και στη γνωστική επεξεργασία. Αναδομεί το γνωστικό υλικό και αποβάλει τα άχρηστα στοιχεία (Schacter, Gilbert, & Wenger, 2012).
