Ὁ Θεός τίς πράξεις μας τίς λογαριάζει σύμφωνα μέ τίς προθέσεις μας. Γιατί λέει ἡ Γραφή: «Νά σοῦ δώσει ὁ Κύριος κατά τήν καρδιά σου» (Ψαλμ. 19:5).

Ὑπάρχει ἄνθρωπος πού φαινομενικά ἐκτελεῖ ἐντολή τοῦ Θεοῦ, ἐνῶ εἶναι δοῦλος σέ πάθος καί μέ τους πονηρούς λογισμούς καταστρέφει τήν καλή πράξη.

Μήν καταφρονήσεις καί μήν παραμελήσεις ποτέ τούς λογισμούς σου. Γιατί ὁ Θεός γνωρίζει ἀλάθητα κάθε λογισμό.

Ὁ Θεός κρίνει καί ζυγίζει κάθε σκέψη μας. Μπορεῖ τό ἴδιο πράγμα νά τό σκεφθεῖ κανείς ἤ μέ ἁπλό ἤ μέ ἐμπαθή τρόπο.

Ἀκούγοντας τόν Κύριο νά λέει, «Ὅποιος δέν ἀπαρνηθεῖ ὅλα του τά ὑπάρχοντα, δέν εἶναι ἄξιος γιά μαθητής μου» (πρβλ. Λουκ. 14:33), μήν ἐννοήσεις ὅτι ἀναφέρεται μόνο στά χρήματα, ἀλλά καί σέ ὅλες τίς πράξεις τῆς κακίας.

Ἐκεῖνος πού μετανοεῖ σωστά, περιπαίζεται ἀπό τούς ἀνόητους ἀνθρώπους. Καί αὐτό εἶναι σημάδι ὅτι εὐαρεστεῖ τόν Θεό.

Ἡ ἀμέλεια στό νά κάνουμε ὅσα καλά μποροῦμε, δύσκολα συγχωρεῖται. Ἡ ἐλεημοσύνη, ὅμως, καί ἡ προσευχή ἀποκαθιστοῦν ἐκείνους πού ἀμέλησαν να κάνουν τό καλό.

Τίς ἐναλλαγές τῶν καλῶν καί τῶν κακῶν νά τίς δέχεσαι μέ ἠρεμία. Ἔτσι ἐξομαλύνει ὁ Θεός τίς ἀνωμαλίες τῶν ἀνθρωπίνων πραγμάτων.

Μή λές ὅτι ἔρχεται ὁ πειρασμός χωρίς νά τό θέλεις. Γιατί ὁπωσδήποτε, κι ἄν δέν ἀγαπᾶς τήν ἁμαρτωλή πράξη, ἀγαπᾶς τίς αἰτίες της.

Νά προσεύχεσαι νά μή σοῦ ἔρθει πειρασμός. Ἄν ὅμως ἔρθει, δέξου τον σάν δικό σου καί ὄχι σάν ξένο.

Ἄν θέλεις νά σωθεῖς, ἀγάπησε τόν ἀληθινό λόγο και μήν ἀποστραφεῖς ποτέ ἀδιάκριτα ἔλεγχο ἀπό ἄλλον.

Τό στόμα τοῦ ταπεινόφρονα λέει τήν ἀλήθεια. Ὅποιος ἀντιλέγει στήν ἀλήθεια, εἶναι ὅμοιος μέ τον ὑπηρέτη ἐκεῖνον πού ράπισε τόν Κύριο στό πρόσωπο.

Ἄλλο εἷναι ἡ ἐκτέλεση ἐντολῆς καί ἄλλο ἀρετή, ἄν καί παίρνουν ἡ μία ἀπό τήν ἄλλη τίς ἀφορμές τῶν ἀγαθῶν. Ἐκτέλεση ἐντολῆς εἶναι τό νά κάνει κανείς τά διαταγμένα ἀπό τόν θεῖο νόμο. Ἀρετή, ὅμως, εἶναι τό νά τοῦ ἀρέσει ἀληθινά ἡ ἐκτέλεση τῆς θείας ἐντολῆς.

Ὅπως τό φῶς τῆς ἡμέρας προέρχεται ἀπό τόν ἥλιο, ἔτσι καί κάθε ἀρετή προέρχεται ἀπό τόν Θεό.

Ὅταν κατορθώσεις κάποιαν ἀρετή, θυμήσου τον Χριστό πού εἶπε: «Χωρίς ἐμένα, δέν μπορεῖτε νά κάνετε τίποτα» (Ἰω. 15:5).

Κάθε καλό ἔχει χαριστεῖ ἀπό τόν Κύριο στους ἀνθρώπους κατ’ οἰκονομίαν· καί ἐκεῖνος πού πιστεύει ἔτσι, δέν θά τό χάσει ποτέ.

Γιά τήν ντροπή πού θά σηκώσει κανείς μέ εὐχαρίστηση γιά τήν ἀλήθεια τοῦ Χριστοῦ, ἑκατό φορές περισσότερο θά δοξαστεῖ ἀπό πολλούς ἀνθρώπους. Καλύτερα, ὅμως, εἶναι νά ἐνεργεῖ κανείς τό κάθε καλό μόνο γιά τά μελλοντικά ἀγαθά.

Ἐκεῖνος πού ἔχει κάποιο πνευματικό χάρισμα και συμπονᾶ ἐκείνους πού δέν ἔχουν, μέ τή συμπόνια διατηρεῖ τό χάρισμα. Ὁ ἀλαζόνας, ὅμως, θά τό χάσει, καθώς χτυπιέται ἀπό τούς ἀλαζονικούς λογισμούς του.

Ἡ καρδιά πού ἔχει ἔλεος γιά τούς ἄλλους, ἀναμφίβολα θά ἐλεηθεῖ. Εἶναι φανερό καί τό ἀντίθετο.

Εἰρήνη εἶναι ἡ ἀπαλλαγή ἀπό τά πάθη, ἡ ὁποία δεν βρίσκεται χωρίς τήν ἐνέργεια τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.

Πάντοτε νά κάνεις τό καλό κατά τή δύναμή σου. Και ὅταν μπορεῖς νά κάνεις τό μεγαλύτερο, μήν ἀρκεῖσαι στό μικρότερο. Γιατί λέει ἡ Γραφή: «Ὅποιος γυρίζει πίσω, δέν εἶναι κατάλληλος γιά τή βασιλεία τῶν οὐρανῶν» (πρβλ. Λουκ. 9:62).

"Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα";

Ορισμένες σκέψεις με αφορμή 

τον «Ιούλιο Καίσαρα» του Σαίξπηρ

ΚΑΣΣΙΟΣ ...ούτε πέτρινος πύργος, ούτε τοίχοι μπρούτζινοι, ούτε πνιγηρό μπουντρούμι, ούτε σίδερα βαριά μπορούν να περιορίσουν της ψυχής τη δύναμη. Η ζωή, όταν την τρων αυτές οι κοσμικές αμπάρες, έχει τη δύναμη πάντα να λυτρωθεί. Αν ξέρω τούτο εγώ, ας το ξέρουν κι όλοι οι άνθρωποι, πως όσο μέρος τυρρανίας εγώ 'μαι φορτωμένος, μπορώ όταν θέλω να τ' αποτινάξω.

ΚΑΣΚΑΣ Το ίδιο κι εγώ: το ίδιο ο κάθε σκλάβος έχει στο χέρι του τη δύναμη να λύσει τα δεσμά του.

ΚΑΣΣΙΟΣ Τότε γιατί 'ναι τύραννος ο Καίσαρας; Ο δόλιος, γνωρίζω πως δεν θα ήταν λύκος αν δεν έβλεπε πως είναι πρόβατα οι Ρωμαίοι. Δε θα ήταν λιοντάρι αν οι Ρωμαίοι δεν ήταν λάφια. Όσοι βιάζονται ν' ανάψουν μια φωτιά μεγάλη αρχίζουν με λίγα άχυρα...

Σαίξπηρ, «Ιούλιος Καίσαρας», μετάφραση : Βασίλης Ρώτας, Βούλα Δαμιανάκου.

Περισσεύουν «οι λύκοι» όταν πολλαπλασιάζονται τα «πρόβατα».

Μπορεί κανείς να ισχυριστεί πως τέτοια έργα, στολίδια του πολιτισμού, «δεν κάνει» να τ' αντικρίζεις στο φως της καθημερινότητας της εποχής, να προσπαθείς να αντλήσεις διδάγματα και πείρα. Πείρα που έρχεται, με την μορφή της ποίησης να μας μιλήσει, απ' τις πηγές της Σαιξπηρικής έμπνευσης, τον Πλούταρχο, τον Επίκουρο, τον Ευριπίδη, τους αρχαίους Έλληνες.

Σε όσους αναρωτηθούν, ένα έχω να τους πω και δεν είναι δα και τίποτα το νέο. Έργα που μιλάνε στο διάβα των χρόνων, σε όλες τις γλώσσες και τις εποχές, δεν είναι παλιά ή ξεπερασμένα, γιατί είναι ολοζώντανες οι αιτίες που τα γέννησαν: η εκμετάλλευση, η αδικία, η υποταγή, η πνευματική υποδούλωση. 

Όταν οι άνθρωποι αποφασίσουμε να κάνουμε άλλες επιλογές, τότε θα μπορεί κι ο Σαίξπηρ να αναπαυθεί στο μαυσωλείο των τεχνών. Τότε νέοι άλλοι δημιουργοί θα έχουν υψωθεί πάνω απ' την ποίηση του. Μέχρι να έρθει αυτή η ώρα όμως, ας μας επιτρέψουν οι συγγραφείς των κειμένων τύπου «Μπομπ ο Λαχανάκης» ή «Η Απόφαση του τάδε αλάθητου Συνέδριου», να υπενθυμίζουμε, σε όσους ακόμα αρνούνται να ακολουθήσουν την ειμαρμένη του πασχαλιάτικου αμνού, τα λόγια του ποιητή, που μοιάζουν προφητικά σαν αιώνια κατάρα:

ΚΑΣΣΙΟΣ ...Πόσες γενιές εδώ και πέρα τούτη η υπέροχη σκηνή θα παίζεται στο θέατρο, σε πολιτείες αγέννητες και γλώσσες άγνωστες!

«Γιατί άραγε αγωνίζονται οι άνθρωποι για τη δουλοσύνη τους ωσάν να πρόκειται για τη σωτηρία τους;» θέτει το κεντρικό ερώτημα ο Σπινόζα.

Δεν είναι ντροπή να το παραδεχτούμε! Οι επιλογές που κάνουν πολλοί σήμερα είναι: Μυστικισμός, ιδεοληψίες, φασισμός: «σου βγάλανε το μάτι; Βγάλε μόνος σου και το άλλο, να γίνεις τελείως τυφλός! Δεν μπορείς να βγάλεις το δικό σου; Δεν χάθηκε κι ο κόσμος! Βγάλε του διπλανού σου! Διάλεξε έναν πιο αδύναμο από εσένα, για να επιβιώσεις. Βρες κι εσύ ένα θύμα, μπορείς»!

Κάπως έτσι κραυγάζουν κι απ' τα τηλεπαράθυρα οι «κύριοι» της ενημέρωσης. Ύστερα έρχονται οι τσαρλατάνοι. Εξαγορασμένες γραφίδες με αποστολή την αποχαύνωση και κυρίως, την απονέκρωση της σκέψης. Και πολλοί πρόθυμοι αναγνώστες! Κρίση μέσα στην κρίση!

«...Άλλος μασάει κι άλλος σωπαίνει

κι ο σκυφτός λαός να περιμένει.

Για τα δεσμά μας, δεν φταίει πάντα η σκλαβιά,

μα η υποταγμένη μας καρδιά...»

γράφει Νικόλας Άσιμος στο «Φανάρι του Διογένη».

Οι ενστάσεις είναι πολλές. Μα πολλοί φιλόσοφοι στην προσπάθεια τους να εξηγήσουν πως κινείται κι εξελίσσεται ο άνθρωπος, η φύση, η κοινωνία, τόνισαν ακριβώς αυτό το οποίο τονίζει κι ο Σαίξπηρ στον «Ιούλιο Καίσαρα» και όχι μόνο. Την ευθύνη της επιλογής αλλά και την παρατήρηση πως «ο σκοπός δεν αγιάζει τα μέσα», ενώ παράλληλα εμπεριέχει ως αντίληψη, στον γενετικό της κώδικα, τον υπαρκτό κίνδυνο της μετατροπής του εκφρασμένου σκοπού στο τελείως αντίθετό από το αρχικό του περιεχόμενο.

«Οι μεγάλες αλήθειες» λέει ο Βάρναλης στο «Ημερολόγιο της Πηνελόπης», «βγαίνουν απ' τα μεγάλα συμβάντα. Κι η μεγαλύτερη αλήθεια : δεν υπάρχει λευτεριά χωρίς τρόμο κι αλυσίδες...».

«Ο σοφός», γράφει ο Επίκουρος, «...κοροϊδεύει την ειμαρμένη που κάποιοι την παρουσιάζουν ως απόλυτη κυρίαρχο των πάντων, και βεβαιώνει ότι άλλα πράγματα συμβαίνουν κατ' ανάγκην, άλλα οφείλονται στη τύχη, άλλα όμως περνούν από το χέρι μας. Γιατί το βλέπει πως η αναγκαιότητα δεν φέρει καμιά ευθύνη και η τύχη είναι άστατη, ενώ εκείνο που εξαρτάται από εμάς είναι ελεύθερο, και φυσικά επιδέχεται τη μομφή όσο και τον έπαινο. 

Οπότε, καλύτερα να πιστέψουμε στους μύθους περί θεών παρά να υποδουλωθούμε στην ειμαρμένη των φυσικών φιλοσόφων: γιατί οι μύθοι αφήνουν κάποια ελπίδα να εξευμενίσει κανείς τους θεούς μέσω της λατρείας, ενώ αντίθετα η ειμαρμένη δεν κάμπτεται με δεήσεις..

...Αλλά και την Τύχη, ένας τέτοιος άνθρωπος δεν τη θεωρεί θεά, όπως κάνουν οι πολλοί – εφ' όσον στις πράξεις ενός θεού δεν μπορεί να υπάρχει αταξία – ούτε τη θεωρεί αστάθμητη αιτία των πάντων. Διότι πιστεύει ότι από την τύχη προσφέρεται στους ανθρώπους το καλό και το κακό ως προς το μακαρίως ζην. 

Θεωρεί ότι η τύχη δίνει απλώς έναυσμα για μεγάλα καλά ή μεγάλα δεινά. Θεωρεί ότι είναι προτιμότερο να ατυχήσει ενεργώντας κατόπιν φρονίμου σκέψεως παρά να σταθεί τυχερός ενεργώντας παράλογα. Γιατί στις ανθρώπινες πράξεις καλύτερα να πάει στραβά κάτι το οποίο βασίστηκε σε ορθή κρίση παρά να πετύχει ένας σκοπός που δεν τέθηκε με σωστή κρίση».

Ο «Ιούλιος Καίσαρ»

Στο συγκεκριμένο έργο του Σαίξπηρ, το πνεύμα του Καίσαρα συμβολίζει τον υπεροπτικό τύπο που μεθά απ' το κύπελλο της εξουσίας και σταδιακά μετατρέπεται, από σύμβολο και ήρωα, σε δικτάτορα, σ' έναν τύραννο. Θεωρεί τον εαυτό του αλάθητο, άτρωτο. Το μόνο που τον ενδιαφέρει είναι πως θα μείνει γαντζωμένος στην εξουσία κι επιδιώκει με τα μέσα που διαθέτει να καταργήσει τη δημοκρατία, να επιβάλλει τη δικτατορία, που θα του εξασφαλίσει αιώνια και κληρονομική εξουσία.

Beware the ides of March*

Ο Βρούτος από την άλλη πλευρά, καλός φίλος του Καίσαρα, πιστεύει στη δημοκρατία, συμβολίζει το καλό και το δίκαιο. Ανήσυχος για την τροπή που παίρνουν τα πράγματα στη Ρώμη και βλέποντας πως δεν υπάρχει μεγάλο περιθώριο χρόνου, καθώς ο Καίσαρας επιδιώκει να πάρει όλες τις εξουσίες στα χέρια του, αποφασίζει να αντιδράσει. Προσπερνά τις ταλαντεύσεις και τους δισταγμούς του και τελικά παίρνει μέρος στη συνομωσία με στόχο τη δολοφονία του Καίσαρα και τη σωτηρία της δημοκρατίας.

Λέει χαρακτηριστικά:

ΒΡΟΥΤΟΣ ...Εμείς ξεσηκωθήκαμε όλοι ενάντια στο πνεύμα του Καίσαρα. Και των θνητών το πνεύμα δεν έχει αίμα. Ω! να μπορούσαμε να φτάναμε στο πνεύμα του Καίσαρα, χωρίς να διαμελίσουμε τον Καίσαρα. Μ' αλίμονο, γι' αυτό είναι ανάγκη να χυθεί το αίμα του Καίσαρα. Λοιπόν ευγενικοί μου φίλοι, ας του ριχτούμε ορμητικά, μα όχι με λύσσα. 

Ας τον θυσιάσουμε σαν προσφορά για θεούς, κι όχι να τον κομματιάσουμε σαν κάρμα για τα σκυλιά: κι ας κάνουν οι καρδιές μας σαν αφέντες έξυπνους, που σπρώχνανε τους δούλους τους σε άγριες πράξεις κι απέ καμώνονταν πως τους μαλώνουν. Έτσι η ενέργειά μας θα φανεί απ' ανάγκη κι όχι από μίσος, που όταν τέτοια τη δουν τα μάτια του λαού, θα ονομαστούμε εξαγνιστές, όχι φονιάδες.

Ο Βρούτος θέλει να κάνει το καλό, στο όνομα του λαού, για τον λαό και μετά θα ζητήσει την επικύρωση της πράξης του. Θέλει να προφυλάξει την δημοκρατία χρησιμοποιώντας ουσιαστικά τα μέσα των εχθρών της κι έτσι καταλήγει να σκοτώσει τον άνθρωπο Καίσαρα, αλλά αφήνει ανέγγιχτο το πνεύμα της πολιτικής του, πετυχαίνοντας ακριβώς το αντίθετο απ' αυτό που αρχικά επεδίωκε.

Όταν λοιπόν εμφανίζεται στο λαό, για να μιλήσει, επευφημείται αρχικά με ζητωκραυγές κι αλαλαγμούς. Του ζητάνε μάλιστα να γίνει αυτός τώρα Καίσαρας. 

Φτάνει όμως, για να ανατραπεί το κλίμα, η αναφορά του Μάρκου Αντώνιου - ο οποίος επιδιώκει να αρπάξει την εξουσία - πως ο Καίσαρας εκτός από όλες τις... ευεργεσίες που προσέφερε στον τόπο, άφησε και μία διαθήκη. Μία διαθήκη η οποία απευθύνεται σε όλους τους κατοίκους της Ρώμης:

ΠΟΛΙΤΕΣ Τη διαθήκη, τη διαθήκη! Θέλουμε ν' ακούσουμε τη διαθήκη του Καίσαρα.

ΜΑΡΚΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ Υπονομεύτε φίλοι μου καλοί. Δεν πρέπει να σας τη διαβάσω: δεν είναι σωστό να μάθετε πόσο σας αγαπούσε ο Καίσαρας. Δεν είστε ξύλα, δεν είστε πέτρες, είσαστε άνθρωποι. Όντας άνθρωποι, κι ακούγοντας του Καίσαρα τη διαθήκη, θα πάρετε φωτιά, θα τρελαθείτε. Είναι καλά να μην το μάθετε πως είστε κληρονόμοι του. Τί αν το μαθαίνατε, ω, τί θα γινόταν τότε!

Δ´ ΠΟΛΙΤΗΣ Διάβασε τη διαθήκη Αντώνιε! Να την ακούσουμε! να μας διαβάσεις τη διαθήκη, τη διαθήκη του Καίσαρα

ΜΑΡΚΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ Για ησυχάστε, για σιγά! Παραπροχώρησα και σας μίλησα για αυτή. Φοβάμαι πως κάνω άδικο στους αξιότιμους ανθρώπους που τα σπαθιά τους έσφαξαν τον Καίσαρα. Το φοβάμαι!

Αφού με διάφορα τερτίπια διαπιστώνει προς τα πού γέρνει το κλίμα και βλέποντας πως το πνεύμα του Καίσαρα είναι ολοζώντανο στο ακροατήριο του, αποφασίζει να το εκμεταλλευτεί.

ΜΑΡΚΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ Εδώ είναι η διαθήκη, με του Καίσαρα τη βούλα. Σε κάθε Ρωμαίο πολίτη αφήνει, χωριστά στο κάθε άτομο, εβδομήντα πέντε δραχμές.

Έτσι το πλήθος στρέφεται εναντίον του Βρούτου, τον οποίο αρχικά επευφημούσε. Ξεσπά πόλεμος που οδηγεί στην ήττα του Βρούτου και των οπαδών του. Είναι αλήθεια πως η εξαγορά των συνειδήσεων φέρνει αποτελέσματα μόνο όταν υπάρχουν πολλές συνειδήσεις πρόθυμες να εξαγοραστούν. 

Όμως ο Βρούτος πηγαίνει πρώτος να μιλήσει στο λαό, άρα πιστεύει πως ο λόγος του θα βρει ανταπόκριση, κι έτσι είναι αρχικά, μα μόνο επιφανειακά. Πιθανά θεωρεί δεδομένη την υποταγή της πλειοψηφίας στα νέα δεδομένα που δημιουργήθηκαν, αφού η λογική «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» είναι ευδιάκριτη στα λεγόμενα του.

Από τα αρχαία χρόνια είναι ισχυρές, στους κύκλους της εκάστοτε εξουσίας, οι αντιλήψεις του Πλάτωνα για την διαμόρφωση ανθρώπων, που θα δέχονται αδιαμαρτύρητα την εξουσία των «ανωτέρων», την υποταγή των «κατώτερων στους ανώτερους», την εκτέλεση των αποφάσεων αυτών που στέκονται «παραπάνω», υποχρεωτικά μάλιστα!

Σ' αυτήν τη λογική βασισμένος γράφει ο Μακιαβέλι πως :

«Από το στόμα του (ηγεμόνα) δεν πρέπει να βγαίνει κουβέντα που να μην είναι γεμάτη από τις πέντε αρετές που αναφέραμε, πρέπει να φαίνεται γεμάτος επιείκεια, γεμάτος αξιοπιστία, όλος ευθύτητα, όλος ανθρωπιά, όλος θρησκευτικότητα...

...Όλοι βλέπουν αυτό που φαίνεσαι, λίγοι διακρίνουν τί είσαι, κι αυτοί οι λίγοι δύσκολα διακινδυνεύουν να αντιταχθούν σε μια κοινή γνώμη που την καλύπτει το μεγαλείο του κράτους.

*Μασών του Μαρτίου, μία ημέρα στο ρωμαϊκό ημερολόγιο που αντιστοιχεί στις 15 Μαρτίου. Χαρακτηρίστηκε από αρκετές θρησκευτικές παραδόσεις και έγινε διαβόητη ως η ημερομηνία της δολοφονίας του Ιούλιου Καίσαρα το 44 π.Χ.

Όνειρο της συζύγου του Καίσαρα

via